Guðir

 

Hver þjóð hefir skapað guð, og sá guð hefir altaf verið líkur skapara sínum. Hann hataði og elskaði það sem skapari hans hataði og elskaði, og fylti undantekningarlaust þann flokk sem hafði völdin. Sjerhver guð var þjóðguð og hafði andstygð á öðrum þjóðum. Allir þessir guðir heimtuðu lofsöngva, smjaður og tilbeiðslu. Flestir þeirra höfðu mætur á fórnum og þefur af saklausu blóði var þeim “sætur ilmur”. Allir þurftu þessir guðir ógnar grúa af prestum. Prestarnir kröfðust þess að vera framfærðir af þjóðinni, og þeir höfðu  það helst fyrir stafni að hrósa guði sínum og halda því fram, að hann einn væri þess máttugur að eyðileggja alla aðra guði til samans.

Guðirnir voru búnir til eftir óteljandi fyrirmyndum og með furðu margvíslegu sköpulagi. Sumir höfðu þúsund arma, aftur aðrir hundrað hausa; sumir höfðu hálsfestu úr lifandi höggormum. Sumir höfðu kylfu að vopni, aðrir sverð og skjöld, sumir voru í brynju, aðrir höfðu vængi. Sumir voru ósýnilegir, sumir sýndu sig í fullri mynd, en af sumum sást ekki annað en bakið. Sumir voru afbrýðissamir, aðrir einfaldir eins og dúfur. Sumir breyttu sjer í menn, aðrir breyttu sjer í svani. Sumir brugðu sjer í nautslíki, aðrir í dúfulíki. Sumir breyttu sjer í heilagan anda og urðu ástleitnir við fagrar dætur mannanna. Sumir voru kvæntir – það hefðu þeir átt að vera allir- en um suma var það álitið, að þeir hefðu alt frá eilífðar morgni verið piparsveinar. Sumir áttu börn, og börnin voru líka guðir og dýrkuð eins og feður þeirra. Flestir voru þessir guðir hefnigjarnir, grimmir, óskýrlífir og þekkingarsnauðir. En varla getur okkur furðað á því þó þeir væru fáfróðir, þar sem þeir sóttu alt sitt vit til prestanna.

Guðirnir þektu ekki einusinni lögun jarðarinnar, sem þeir sjálfir höfðu skapað. Þeir hjeldu að hún væri alveg flöt. Sumir hjeldu að daginn mætti lengja með því að stöðva sólina, að varnarvirki hryndu ef blásið væri í lúðra, of svo lítið þektu þeir til eðlisfars þeirrar þjóðar, sem þeir sjálfir höfðu skapað, að þeir skipuðu fólkinu að elska sig. Sumir vori svo fávísir, að þeir álitu að maðurinn ætti að trúa í blindni á sjálfs sín hugarburð eða það sem þeir sögðu vera rjett og satt, og að það væri dauðasök að hugsa sjer að maðurinn stjórnaðist af athugun, skynsemd og reynslu. Enginn af þessum guðum var fær um að gera sennilega grein fyrir því, hvernig þessi litla jörð var til orðin. Þeir voru allir jafn aumlega fáfróðir í jarðfræði og stjörnufræði. Auk þess voru flestir þeirra mjög ljelegir löggjafar. 

Guðdómurinn hefir altaf heimtað auðmjúkustu og undirgefnislegustu dýrkun. Menn urðu að skríða í duftinu til þess að þóknast þeim. Þeir hjeldu altaf taum þeirrar þjóðar sem hafði skapað þá, og sýndu þessari “eiginþjóð” hylli sína með því að veita henni lið þegar um það var að ræða að eyða öðrum þjóðum eða ræna þær. 

Ekkert geðjast þessum guðum betur en það, að sjá vantrúarmönnum slátrað. En það sem aftur á móti móðgaði þá mest – og það getum við gengið úr skugga um enn í dag – var það, þegar einhver neitaði því að þeir væru til.

Fáar þjóðir voru svo snauðar, að þær ættu ekki nema einn guð. Það var ákaflega auðvelt að telgja til guði. Og ekki var efniviðurinn dýr. Eftirspurnin á guðamarkaðinum var mikil; himininn offyltist af þessum ófreskjum. Og guðirnir ljetust sjer ekki nægja að halda kyrru fyrir uppi í skýunum, Þeir voru sí og æ að sletta sjer fram í athafnir mannanna. Þeir rjeðu yfir öllum og öllu. Enginn gat komist hjá afskiftasemi þeirra. Þeir voru með nefið niðri í öllu. Ekkert var of smátt í þeirra augum – ekkert of stórt. Þeir höfðu gát á því ef titlingur fjell til jarðar og þeir litu eftir gangi himinhnattanna. Úr stjörnuskærum hásætum sínum stigu þeir oft niður til jarðar til þess að miðla mönnum þekkingu. Það er í frásögur fært um einn guðinn, að hann fór til jarðar niður í þrumum og eldingum til þess að tilkynna þjóð sinni það, að geitarkið mætti ekki sjóða í mjólk móður sinnar. Aðrir guðir yfirgáfu sína ljómandi bústaði til þess að tilkynna konum að þær mundu ala börn eða ekki ala börn. Einn kom til að kenna presti hvernig hann ætti að sníða og bera brjóstdúk sinn, og hvaða aðferð væri hentugust til þess að hreinsa innyfli fugla. Ef fólkið hasaðist upp á að dýrka einhvern guðinn, eða dró við sig að fæða og klæða presta hans (sem var eitt og hið sama) ljet guðinn æfinlega dynja hallæri og drepsóttir yfir vantrúarmennina. Stundum leyfði hann öðrum þjóðum að hneppa þá í ánauð og þrælkun – og selja börn þeirra og konur. En venjulega var hefndarþorsta hans svalað ef hann fjekk að drepa frumburði þeirra. Prestarnir ræktu köllun sína með því að segja fyrir þessi ósköp. Og bæri það við að spádómarnir rættust voru þeir ekki seinir á sjer að tilkynna, að þessa útreið fengju vantrúarmennirnir vegna þess, að þeir væru alt of naumir á útlátum við þá – prestana.

Guðirnir voru mismunandi. Þróttmestu og voldugustu þjóðirnar áttu þróttmestu og voldugustu guðina. En þær þjóðirnar sem minni voru fyrir sjer urðu að láta sjer nægja úrkast himnanna. Einn og sjerhver af þessum guðum lofaði gæfu og gengi í þessum heimi og öðrum, öllum þeim sem sýndu af sjer nógu mikið þýlyndi, en hótaði eilífri bölvun öllum þeim, sem ekki trúðu á tilveru hans, eða ljetu á sjer skilja að einhver annar guð mundi vera honum meiri og sterkari. En hitt aftur, að neita öllu sem guðir kallast, það var og er enn synd syndanna. Þú getur atað hendur þínar í mannablóði, saurgað gott mannorð saklausra manna, misþyrmt barni sem leikur sjer í kjöltu móður sinnar, svikið, dregið á tálar, rekið frá þjer eiginkonu sem elskar þig og treystir þjer – og þrátt fyrir þetta getur þú verið vongóður um afdrif þín í öðru lífi. Þú getur fengið fyrirgefningu fyrir allt þetta. Biblíubankinn getur borgað fyrir þig skuldirnar þó gjaldþrota sje. En reyndu að neita tilveru þessara heilögu anda, þessara guða,- og þú munt reyna að társtokkið andlit náðarinnar afskæmist af heift og hatri. Hliðum himinsins verður lokað með gildum slagbröndum og þú mátt leggja af stað, með hótunarorð um eilífa útskúfun þrumandi fyrir eyrunum og brennimark smánarinnar á enninu, í hið eilífa ráp í nábleiku hálfrökkri helvítis, reikandi og ráðalaus skuggi, eilíflega fordæmdur, dauðasekur maður, sem ekki getur dáið.

Einn af þessum guðum, og einn þeirra sem heimtar kærleika af okkur, þakklæti og dýrkun – og sem enn í dag er dýrkaður, að svo miklu leyti sem sálarlausir helgisiðir geta kallast dýrkun – birti eiginþjóð sinni svo hljóðandi herlög.

“Þegar þú býst til að herja á borg, þá skalt þú bjóða henni frið. Og ef hún veitir friðsamleg andsvör og lýkur upp fyrir þjer, þá skal allur lýðurinn, sem í henni finnst, vera þjer ánauðugur og þjóna þjer. En vilji hún ekki gera frið við þig, heldur eiga ófrið við þig, þá skalt þú setjast um hana. Og þegar drottinn, guð þinn, gefur hana í hendur þjer, skalt þú deyða með sverðseggjum alt karlkyn sem í henni er, en konum, börnum og fjenaði og öllu sem er í borginni, öllu herfanginu, mátt þú ræna handa þjer og neyta herfangs óvina þinna, þess er drottinn, guð þinn, gefur þjer. Svo skalt þú fara með allar þær borgir, sem eru mjög í fjarska við þig og ekki eru af borgum þessara þjóða. En í borgum þessara þjóða, sem drottinn, guð þinn, gefur þjer til eignar, skalt þú enga mannsál láta lífi halda...”

Er unt að hugsa sjer nokkuð jafn andstyggilegt? Getur þú trúað því, að nokkur setji slík lög sem ekki er svarinn óvinur alls mannkynsins? Taktu eftir því, að sá her, sem fjekk þessar fyrirskipanir, var innrásarher. Friður var boðinn með því skilyrði að fólkið beygði sig undir þrældómsok ofveldismannanna.En ef einhver hafði dug og djörfung til þess að verja heimili sitt, að berjast fyrir börn og konu, þá skyldi sverðið engum hlífa – ekki einusinni barninu í reifunum.

Þannig er honum varið þessum guði sem við eigum að dýrka. Fyrir honum eigum við að falla á knje og segja að hann sje góður, hann sje rjettlátur, hann sje miskunnsamur, hann sje kærleikurinn. Við erum hvattir til að bæla niður hverja göfuga tilfinningu í okkur sjálfum, fótumtroða alla viðkvæmni hjartans. Ef við neitum að viðurkenna opinberlega að við sjeum óvitrari – viðurkenna að við sjeum lygarar – þá verðum við útskúfaðir, hataðir, ataðir sauri og bannfærðir í þessum heimi. Og jafnframt hótar þessi sami guð að taka til að kvelja okkur í eilífum eldi á sömu stundu sem dauðinn leyfir honum að hremma okkar varnarlausu sálir.

Látum lýðinn hata! Látum guðinn bölva og bannfæra! Við skulum fræða lýðinn, þverskallast við guðinn og afneita honum.

Í bók þeirri sem biblía nefnist, úir og grúir af greinum, sem eru hverttveggja í senn, óheilráðar og auðvirðilegar. Og þessi bók er lesin í skólunum í því skyni að innræta börnum okkar kærleika, viðkvæmi og göfugt hugarfar! Og í stjórnarskrám landanna er vitnað í þessa bók sem undirstöðu undir borgaralegu siðgæði og rjettlæti!

Furðulegt er það, að kirkjan skuli ekki hafa ofsótt neinn fyrir það að ætla guð illann, þar sem hún þó hefir slátrað hundrað milljónum manna fyrir þá sök að þeir höfðu haldið því fram að guð væri góður. Rjetttrúnaðarkirkjan getur aldrei fyrirgefið þeim sem sagði: “Guð er kærleikurinn.” Það hefir alla tíð verið álitin ljósasta sönnun um hreina og ómengaða trú, að hún kennir að allir menn – karlar, konur og börn – hafi unnið til eilífrar fordæmingar. Það hefir alla tíð verið skoðað sem trúarvilla að segja: “Guð mun fyrirgefa öllum og frelsa alla.”

Vegna þess að biblían er orð guðs, er þess krafist af okkur að við höldum uppi vörnum fyrir þessar ógeðslegu kenningar. Í raun og veru hefir aldrei verið til, og mun aldrei verða til, nein gild sönnun fyrir því að bók hafi verið innblásin af guði. Annars er það fjarstæða að tala um sannanir, ef sannanirnar eru ekki bygðar á jákvæðri þekkingu og samrýmanlegri reynslu. Þegar við viðurkennum að einhver bók sje svo heilög að ekki megi um hana efast eða rökræða efni hennar, þá hneppum við okkur um leið í andlega þrælsfjötra. Það er helber vitleysa að líta svo á, að guð sendi opinberun skynsemi gæddum verum, en hóti svo að kvelja í eilífum eldi alla þá, sem reyna að hagnýta skynsemina til þess að skilja þessa opinberun. Ef við höfum rjett til að nota skynsemi okkar, þá höfum við einnig rjett til að breyta í samræmi við skynsemina. En þá hefir heldur enginn guð rjett til að hegna okkur.

Sú kenning, að eilíf sæla byggist á trú einvörðungu, er ógeðsleg kenning. Hún er yfirsvívirðing allra svívirðinga. Sú skoðun, að trú á Krist verði launuð með eilífri sælu, en ráðaleitun til skynsemi, athugunar og reynslu varði eilífa útskúfunm er svo mikil fjarstæða að ekki er orðum að eyðandi.... Er nokkur hugsandi maður til, að hann trúi því að guð verði blíðkaður með blóði. Og þó byggist alt okkar trúarkerfi á þessari skoðun. Gyðingar blíðkuðu Jehova með blóði fórnardýranna. Kristnir menn kenna, að blóð Jesú hafi mýkt svo skap guðs, að von sje til að fáeinir menn frelsist. Það er nærri óskiljanlegt að mannsandinn skuli geta aðhylst jafn andstyggilegar skoðanir, og eins hitt, að menn með öllu mjalla skuli geta lesið biblíuna og trúað þó eftir sem áður sögninni um guðlegan innblástur hennar.

Þegar ræða er um andlegt frelsi okkar kynslóðar skiftir minstu máli hvort biblían er sönn eða ekki sönn.

Frelsun í þrælkun er einskis virði. Ef frelsun úr þrælkun er aftur á móti ómetanlega mikils virði.

Svo lengi sem maðurinn trúir því að bibían sje óskeikul, svo lengi er hann þræll hennar. Það frelsi, sem unnist hefir á þessari öld, er ekki árangur af trú, heldur vantrú – verk óháðrar hugsunar.

Ef skynugur maður á að sannfærast um að biblían sje mannaverk – verk siðsnauðra manna – virðist mjer sem ekki þurfi annars við en að hann lesi biblíuna. Lestu biblíuna, alveg á sama hátt og þú lest aðrar bækur, íhugaðu efni hennar, alveg eins og þú íhugar efni annara bóka; líttu ekki á hana lotningar augum, stökktu óttanum burt úr hjartanu og hindurvitnunum burt úr heilanum. – Lestu svo heilaga ritningu, og þá er jeg viss um að þú verður steinhissa á sjálfum þjer, að hafa nokkurn tíma aðhylst þá skoðun, að algóð, alvitur og algöfug vera væri höfundur að þvílíkri heimsku og viðurstygð...

Forfeður okkar ljetu ekki lenda við guðasmíðar einar. Þeir voru ekki síður afkastamiklir hagleiksmenn á djöfla. Reyndar voru djöflarnir ekki ætíð frumsmíði, heldur gerðir upp úr guðum, sem voru úr sjer gengnir. Sumir höfðu beitt sjer fyrir stjórnarbyltingarm sem fóru út um þúfur, aðrir höfðu verið teknir fastir þar sem þeir voru í mestu makindum að kyssa konu æðsta guðsins uppi á milli dúnmjúkra himinskýja. Venjulegast höfðu þessir djöflar samúðarþel með mönnum. Og allmerkilegt er það, að í því nær öllum trúarbrögðum, hafa djöflarnir verið mannlundaðri og miskunnsamari en guðirnir. Enginn djöfull hefir nokkru sinni skipað þjónum sínum að myrða börn og kviðrista þungaðar konur. Það voru hinir góðu guðir sem sögðu fyrir slíkum verkum. Það voru hinir náðarríku guðir sem sendu drepsóttir og kvilla. Hungurdauðinn, með öllum sínum hræðilegu ógnum, þar sem deyjandi barn með blóðlausum vörum saug stirðnað brjóst dauðrar móður, var sendur af hinum náðarríku guðum, Enginn djöfull hefir nokkru sinni verið sakaður um þvílík fólskuverk.

Eftir því sem sögur segja var það einn af guðunum, sem drekti öllu mannkyninu í syndaflóði, að átta mönnum undanskildum. Strandalaust steypiflóðið gleypti alla, unga og gamla, heila sem hruma. Þessi óttalegi sorgarleikur, hinn hryllilegasti sem nokkur prestur hefir getað hugsað, var ekki framinn af djöfli, heldur af svonefndum guði, sem mennirnir í fávisku sinni dýrka enn þann dag í dag. Einn af spámönnum þessara guða, sem tekið hafði konung til fanga, hjó hann í stykki að þjóðinni ásjáandi. Hefir nokkur skósveinn djöflanna gert sig sekan í slíkri grimd?

Það er sagt, að einn af guðunum hafi gefið út svohljóðandi lagaboð um þrælahald:

“Ef  þú kaupir hebreskan þræl, þá skal hann þjóna þjer í sex ár; en sjöunda árið skal hann frjáls frá þjer. Hafi hann komið einhleypur, skal hann einhleypur fara. Hafi hann komið kvæntur, skal kona hans fara með honum. Hafi húsbóndi hans gefið honum konu, og hún hefir syni eða dætur, þá skal konan og börnin vera eign húsbóndans, en hann fara einn. Og segi þrællinn: "Mjer þykir, herra, vænt um konu mína og börn, jeg vil ekki verða frjáls, þá skal húsbóndi hans færa hann fram fyrir guðina, reka al gegnum eyra honum og festa hann svo við hurðina eða dyratrjeð; og skal hann þá vera þræll hans æfinlega.”

Samkvæmt þessu gat maður því aðeins orðið frjáls, að hann yfirgæfi konu og börn. Hefir nokkur djöfull sett nokkrum föður svo miskunnarlausa kosti? Hver getur dýrkað slíkan guð? Hver getur beygt knje fyrir slíku skrímsli? Hver getur ákallað slíkan óvætt?

Allir þessir guðir hótuðu að kvelja sálir óvina sinna um alla eilífð. Hefir nokkur djöfull nokkru sinni látið jafn svívirðilega hótun sjer um munn fara? Það lakasta, sem hermt er frá djöflinum, er meðferð hans á Job og fjölskyldu hans. En það gerði hann nú samt eftir skýlausu leyfi frá einum af þessum guðum, og í því skyni að skera úr þrætu sem komið gafði upp milli þeirra höfðingjanna um hugarfar Jobs “þjóns míns.” – Fyrstu afspurn, sem við höfum af djöflinum, er að finna í hinu stranga vísindalega heimildarriti, sem nefnt er fimm bækur Móse, og hljóðar þannig:

“En höggormurinn var slægari en öll önnur dýr merkurinnar, sem drottinn, guð, hafði gjört. Og hann mælti við konuna; Er það satt að guð hafi sagt: “Þið megið ekki eta af neinu trje í aldingarðinum”? Þá sagði konan við höggorminn: Af ávöxtum trjánna í aldingarðinum megum við eta; en af ávexti trjesins, sem stendur í miðjum aldingarðinum, - af honum, sagði guð, megið þið ekki eta og ekki snerta hann, ella munuð þið deyja. Þá sagði höggormurinn við konuna: Vissulega munuð þið ekki deyja! En guð veit, að jafnskjótt sem þið etið af honum, munu augu ykkar upp ljúkast og þið munuð verða eins og guð og vita skyn góðs og ills. En er konan sá, að trjeð var gott að eta af, fagurt á að líta og girnilegt til fróðleiks, þá tók hún af ávexti þess og át, og hún gaf einnig manni sínum, sem með henni var, og hann át... Og drottinn guð sagði: Sjá, maðurinn er orðinn sem einn af oss, þar sem hann veit skyn góðs og ills. Aðeins að hann rjetti nú út hönd sína og taki einnig af lífsins trje og eti, og lifi eilíflega! Þá ljet drottinn guð hann í burt fara úr aldingarðinum Eden, til að yrkja jörðina, sem hann var tekinn af. Og hann rak manninn burt og setti kerubana fyrir austan Eden-garð og loga hins svipanda sverðs til að geyma vegarins að lífsins trje,”

Af þessu sjáum við, að það gekk bókstaflega eftir, sem djöfullinn hafði heitið. Adam og Eva dóu ekki af þessu, og þau urðu eins og guð að því leyti að þau skynjuðu mismun góðs og ills.

En þessi saga sýnir líka, að guðirnir voru á þeim tímum – eins og enn í dag – smeikir við uppeldi og þekkingu. Kirkjan heldur trúlega vörð um hið háskalega trje þekkingarinnar, og hefir á öllum öldum neytt ítrustu krafta til þess, að aftra mannkyninu frá að eta af ávöxtum þess. Prestarnir hafa aldrei þreyst á að tyggja gömlu lygina:

“Etið ekki af af honum og snertið hann ekki, ella munuð þið deyja.” Og frá öllum predikunarstólum kveður við sama raust, knúin fram að hræðslunni: “Ef þeir eta af honum, munu augu þeirra upp lúkast, og þeir eta af honum, munu augu þeirra upp lúkast, og þeir munu verða eins og guð, og vita skyn góðs og ills.” Þess vegna hatar trúin vísindin og hefir óbeit á þekkingunni. Þess vegna er guðfræðin svarin óvinur heimspekinnar. Þess vegna stendur kirkjan með nakið sverð og heldur vörð um trjeð, og bölvar – á sama hátt og sá, sem á að hafa gróðursett það – niður í neðstu undirdjúp, öllum hugdjörfum spekingum, sem eta af ávöxtum þess og verða eins og guð.

Ef sögnin í Mósebókum er sönn, megum við þá ekki vera höggorminum þakklátir? Hann var fyrsti kennarinn, fyrsti postuli þekkingarinnar, fyrsti óvinur heimskunnar, hinn fyrsti sem hvíslaði í mannlegt eyra hinu heilaga orði frelsi, höfundur metnaðargirninnar, lítillætisins, rannsóknarinnar, efasemdanna, framfaranna og menningarinnar.

Kjósum heldur fellibylji og þrumuveður þekkingarinnar en mollulogn fávísinnar og trúarinnar! Rektu mig úr Eden, ef þjer sýnist svo, en láttu mig fyrst finna bragðið af ávöxtum skilningstrjesins!

Sumar þjóðir hafa fengið guði sína að láni. Til þeirra guða verður – þó illt sje frá að segja – að telja okkar guð. Gyðingar eru hættir að vera til sem þjóð og þurfa því ekki á neinum guði að halda. Forfeður okkar köstuðu eign sinni á guð Gyðinga, - og hirtu djöful þeirra um leið. Þessi lánaði guð nýtur eins konar dýrkunar enn, og lánaði djöfullinn vekur enn ótta hjá þjóðinni. Það er litið svo á, að hann sje enn að leggja snörur sínar fyrir gálausar sálir okkar, og eigi enn sem fyrri í höggi við guð, og veiti betur.

Það er mjög auðvelt, að því er mjer virðist, að gera sjer grein fyrir hvernig þessar skoðanir um guði og djöfla eru til orðnar. Þær eru að öllu leyti eðlilegar og guðirnir og djöflarnir náttúrulegir hlutir. Maðurinn hefir skapað þá alla, og mundi vera að skapa þá enn, ef kringumstæður hefðu ekki breyst. En ekki nóg með það, að maðurinn hafi skapað alla þessa guði, heldur hefir hann búið þá til úr því efni sem næst var hendi. Venjulega löguðu menn guðina eftir eigin mynd sinni, gerðu á þá hendur og fætur, höfuð, augu og eyru og gáfu þeim málfæri. Hver þjóð ljet guði sína ekki aðeins tala á sína tungu, heldur lagði þeim í munn allar sínar villukenningar í sögu, jarðfræði og stjörnufræði; í fáum orðum sagt, í öllu sem snerti verulegar staðreyndir, Enginn guð var í neinu verulegu frábrugðinn þeirri þjóð sem hafði skapað hann. Svertingjarnir ljetu guði sína hafa svört höfuð og hrokkið hár. Mongolar ljetu guði sína hafa gulan hörundslit og svört, skásett augu. Gyðingar gerðu ekki “drottinn” sinn sjálfir. Ef svo hefði verið, þá væri Jahve með alskegg, búlduleitt andlit og arnarnef. Seifur var Grikki í húð og hár og Júpíter er lifandi eftirmynd rómversks senators. Guðir Egypta höfðu sama þolinmæðissvipinn og sama dauflega yfirbragðið, er við þekkjum sem einkenni þjóðarinnar sem skapaði þá. Guðir Norðurlandabúa klæddust loðskinnum, en guðir Suðurlanda gengu berir. Guðir Indverja höfðu oft hásæti sitt á fílsbaki. Guðir, sem eyjaskeggjar dýrka, eru jafnan syndir eins og selir. Guðir heimskautalandanna eru ákaflega gráðugir í hvalslýsi. Nálega allar þjóðir gerðu myndir af guðum sínum, skornar eða málaðar. Lægri stjettir þjóðanna voru venjulega þeirrar skoðunar, að þessar myndir væru guðirnir sjálfir, og þessvegna tilbáðu þær myndirnar og færðu þeim fórnir.

Við vitum þess dæmi enn í dag, að það getur komið fyrir að þjóð, sem ekki hefir fengið bænheyrslu, kollvarpar guðamyndunum, lemur þær og leikur hraklega og brigslar þeim um vanmátt. “Þú ert þá svona” segja menn. “Þú færð að búa í veglegu musteri, við skreytum þig með gulli, gefum þjer ljúffengasta mat og brennum reykelsi fyrir altari þínu, og þrátt fyrir þetta ert þú svo vanþakklátur að neita því sem við biðjum um.” Síðan velta þeir guðinum um koll, draga hann eftir forugum götunum og fara með hann sem háðuglegast. En vilji nú svo til, að óskir þeirra uppfyllist um sama leyti, taka þeir til að þvo guðinn og dubba upp með allskonar viðhafnarkækjum; svo fara þeir með hann í musterið aftur, setja hann á sinn fyrri stað og falla svo fram og tilbiðja þennan sama guð sem þeir eru nýbúnir að smá. “Við vorum”, segja þeir “heldur bráðir á okkur, en þú aftur á móti alt of seinlátur að verða við bón okkar. Þetta er sjálfum þjer að kenna. En það er gert sem gert er, og skulum við ekkert minnast á það frekar. Ef þú fyrirgefur þetta smáræði, þá skulum við skreyta þig enn meira gulli.”

Maðurinn hefir aldrei verið í hraki með guði. Hann hefir aldrei verið í hraki með guði. Hann hefir dýrkað nálega alla hluti, jafnvel sóðalegustu og viðbjóðslegustu dýr. Hann hefir dýrkað eldinn, jörðina, loftið, vatnið, ljósið, stjörnurnar, og öldum saman skriðið í duftinu fyrir höggormum og öðrum skriðdýrum. Villimenn gera sjer oft guði úr hlutum, sem þeir hafa fengið hjá menntuðum mönnum. Tod-þjóðflokkurinn dýrkar tvær sauðarbjöllu. Kota-flokkurinn dýrkar tvær silfurtölur, sem hann álítur vera hjón, og enn er einn þjóðflokkur sem hefir hjartakóng úr spilum fyrir guð.

Karlmaðurinn hefir altaf verið líkamlega sterkari en konan, en það er ástæða þess, að meiriháttar guðir eru karlkyns. Hefði konan aftur á móti haft líkamlega yfirburði, þá hefðu þær verur, sem álitnar eru forsjón þjóðanna, áreiðanlega verið sýndar í konulíki, og í staðinn fyrir karlmannabúning gefðu þær þá borið allskonar kvenskraut, hárskrýfingar og annað tildur.

Mjer finst ekkert eðlilegra en það, að hver þjóð búi guð sinn sínum þjóðlegu einkennum, eins og hver einstaklingur gefur guði sínum persónulega eiginleika sjálfs sín.

Maðurinn hefir engar hugmyndir og getur engar haft, að ekki sjeu þær runnar frá því umhverfi sem hann lifir og hrærist í. Hann getur ekki skilið neitt, sem er ólíkt öllu því sem hann hefir sjeð eða þekt. Maðurinn getur stækkað eða minkað, sett saman eða skilið sundur, fegrað eða afskræmt margfaldað eða lagt saman það sem hann sjer, það sem hann heyrir, það sem hann þekkir, í stuttu máli alt sem hann verður var við með tilstyrk skilningarvitanna. En hann getur ekki skapað af eingu. Hann fer þá fyrst að tala um almætti, þegar hann hefir sjeð hvað máttur getur náð langt. Hann verður að lifa til þess að geta talað um ódauðleika. hann verður fyrst að gera sjer grein fyrir tímanum áður en hann fer að tala um eilífð. Hann verður fyrst að gera sjer grein fyrir andlegum hlutum áður en hann fer að tala um guð. Hann verður fyrst að þekkja mátt hins illa áður en hann fer að tala um djöful. Þeir fáu sólargeislar gleðinnar, sem smogið hafa inn í hálfrökkur tilveru hans, hafa skapað hjá honum hugmyndina um himnaríki. Sársaukinn, í allskonar myndum, hefir skapað hjá honum hugmyndina um helvíti. Allar þessar hugmyndir eiga rót sína að rekja til staðreynda. Fyrir hverri þeirra er aðeins ein staðreynd. Seinni viðbætur eru ekki annað en árangur af stækkun, smækkun, samsetning, aðgreining, skemdum lagfæringum og margföldun þeirra ástæðna sem fyrir erum svo að lokum verður úr þessu mannvirki, sem ekki er annað en ósamsætt samsafn af því sem maðurinn hefir skynjað með tilstyrk þeirra tækja sem skilningarvit kallast. Þetta er því líkast eins og ljón væri búið arnarvængjum, nautsklaufum, hrossasterti, kengúrú-pung og fílsrana. Hugsmíði okkar er afkáralegt furðuverk, en við getum samt aðgreint og þekt einstaka hluta sem það er samansett af.

Alveg á sömu lund er því varið um alla guði sem mennirnir hafa gert.

Út fyrir náttúruna getur maðurinn ekki farið, ekki einusinni í huganum, upp yfir náttúruna getur hann ekki klifið og niður fyrir náttúruna getur hann ekki hrapað.

Í fávisku sinni hjeldu menn að öll fyrirbrigði væru athafnir andlegra valda – og sérstaklega gerðar með tilliti til mannsins. Að viðhalda góðu samkomulagi við þessi völd var, og er enn, takmark allra trúarbragða. Maðurinn beygði knje sín af ótta eða í því skyni að biðja um aðstoð, eða þakka greiða sem hann áleit sjer hafa verið gerðan, Með tilbeiðslu hugði hann sig geta blíðkað þá verur sem hann hafði fallið í ónáð hjá af einni eða annari ástæðu. Þrumur og eldingar skutu honum skelk í bringu. Fyrir eldgosum varð hann örmagna af ótta. Stórir skógar krökkir af grimmum óargardýrum, tröllvaxnir höggormar sem liðuðust í fylgsnunum ómælisstærð hafsins, ljómandi halastjörnur, bálegir myrkvar hátíðleg þögn stjörnuhiminsins, og framar öllu öðru sífeld nálægð dauðans, alt þetta kom inn hjá honum þeirri sannfæringu, að hann væri leiksoppur illra og ósýnilegra valda. Alls kyns kynjasjúkdómar, sem á hann lögðust: Kalda, hitasótt, slag, niðurfallssýki, náttmyrkur og fáránlegir draumar, sem mynduðust í heila hans, alt þetta kom inn hjá honum þeirri hugmynd, að hann væri sí og æ ofsóttur af óteljandi illum öndum. Þó var sumt sem honum virtist benda til þess, að þessir andar væru ekki allir jafn máttugir, og ekki heldur allir jafn illviljaðir, að hinn sterkari meðal þeirra kæmi fram vilja sínum gegn hinum sem máttarminni væru, og þá var auðsætt að maðurinn gat verndað líf sitt með því einu, að koma sjer í mjíkinn hjá þeim sem sterkastur var og öðlast vernd hans og aðstoð. Þessvegna leitaði maðurinn sjer athvarfs með bænum, áköllunum, dýrkun og fórnum... þessar skoðanir virðast hafa verið almennar hjá nálega öllum villtum þjóðum.

Þeir voru tímarnir, að sjúkir menn og sturlaðir voru álitnir haldnir af illum öndum. Um þúsundir ára var öll læknalist í því innifalin, að reka burt þessa illu anda. Það voru prestarnir sem önnuðust það. Og ekki gekk það þegjandi og hljóðalaust. Þeir þeyttu lúðra, börðu bumbur, þeyttu hrossabresti og ráku upp við og við, afskræmilegustu óhljóð. Kæmi þessi gauragangur ekki að haldi, varð að leita aðstoðar hjá einhverjum af sterkari öndunum.

Menn álitu það afar mikilsvert að þóknast öndunum og koma sjer vel við þá. Villimanninum var það kunnugt, að gjafir blíðka skap manna, og því bauð hann öndunum það besta sem hann átti. Þó hjartað ætlaði að springa, þá fórnaði hann öndunum kærasta barninu sínu. Hann gat með engu móti hugsað sjer guð öðruvísi en sjálfan sig og því var hann sannfærður um, að völd himnana mundu að minsta kosti hrærast til meðaumkvunar yfir megnum og sárum harmi hans. Það var um villimennina áður eins og siðaða menn nú – ein stjettin lifði á annari og auðgaðist á eymd hennar. Sumir menn tókust á hendur að mýkja skap guðanna og kenna mönnum hvaða skyldur þeir áttu að rækja gagnvart hinum ósýnilegu völdum. Þannig myndaðist prestastjettin. Pretarnir ljetust vera meðalgöngumenn, sem gætu jafnað á milli reiði guðanna og máttleysis mannanna. Þeir voru verjendur mannanna fyrir dómstóli guðanna. Þeir gátu snúið sjer til hins ósýnilega heims með mótmæli og bænaskrár. Og þeir komu þaðan aftur með skipanir, umboð og vald. Mennirnir fjellu fram á ásjónur sínar fyrir sínum eigin þjónum, og þessir þjónar, prestarnir, notuðu sjer þá virðingu sem stafaði af ímynduðu sambandi þeirra við guðina, til þess að gera meðbræður sína að auðmjúkum og hræsnisfullum þrælum. Sjálfur Kristur – sonur guðs, sem hann sagðist vera – kendi, að menn væru haldnir af illum öndum og færði oft, eftir því sem sagan segir, sönnur á uppruna sinn og ætlunarverk, með því að reka hópa af djöflum út úr samlöndum sínum. Það má jafnvel segja að höfuðstarfsemi hans hafi verið, að stökkva djöflum á flótta. Og altaf hyltu þessir útreknu djöflar hann sem hinn sanna Messías – og má það kallast hugulsemi af þeim og þægilegt fyrir hann. Trúaðir menn hafa sem sje á öllum tímum skoðað vitnisburð djöflanna alveg óskeikulan. Höfundum Nýja testamentisins virðist vera sjerstaklega hugarhaldið að bera þá fyrir sig sem heimildir.

Sú staðreynd, að Kristur gat staðist freistingar djöfulsins, þótti sanna til fullnustu að hann nyti aðstoðar guðs, eða að minnsta kosti, stæði ofar mannlegum verum. Matteus guðspjallamaður hefir sögu að segja um tilraunir, sem djöfullinn gerði til þess, að freista þessa ímyndaða guðssonar.

Sú saga er á þessa leið:

“Þá var Jesús leiddur af andanum út í óbyggðina, til þess að hans yrði freistað af djöflinum; og er hann hafði fastað fjörutíu daga og fjörutíu nætur, þá tók hann loks að hungra. Og freistarinn kom og sagði við hann: Ef þú ert guðssonur þá bjóð þú, að steinar þessir verði að brauðum. En hann svaraði og sagði; Ritað er: Maðurinn lifir ekki af brauði einu saman, heldur af sjerhverju orði, sem fram gengur af Guðs munni. Þá tekur djöfullinn hann með sjer inn í borgina helgu og setti hann á þakbeún musterisins, og segir við hann: Ef þú ert Guðs sonur, þá kasta þjer niður, því ritað er: Hann mun fela þig englum sínum og þeir munu bera þig á höndum sjer, til þess að þú steytir ekki fót þinn við steini. Jesús sagði við hann: Aftur er ritað: Ekki skaltu freista Drottins, Guðs þíns. Enn tekur djöfullinn hann með sjer upp á ofur hátt fjall og sýnir honum öll ríki heimsins og dýrð þeirra og sagði við hann: Alt þetta mun jeg gefa þjer, ef þú fellur fram og tilbiður mig.” 

Nú segja kristnir menn að Jesús hafi verið guð. 

Látum vera að svo hafi verið. En þá gat djöflinum varla verið ókunnugt um það. Og sant fór djöfullinn með hann – eftir því sem sagan segir – upp á turna musterisins og reyndi að fá hann, almáttugan guðinn, til þess að kasta sjer niður úr flughæð. Þegar þetta tókst ekki, fór djöfullinn með hann – skapara og stjórnanda alheimsins – upp á hininhátt fjall og bauð honum allan heiminn – þetta sandkorn í ómælisgeimnum – ef hann vildi falla fram og tilbiðja sig, djöfulræfilinn, sem ekki átti svo mikið sem lófastóran blett af landi. Getur það átt sjer stað, að djöfullinn hafi verið svona mikill asni? Getum við vegsamað guðdóminn, þó hann ljeti ekki blekkjast af öðru eins þvaðri? 

Takið eftir... Djöfullinn, höfðingi allra skálka, konungur slægðar og hrekkvísi, reynir að múta guði með sandkorni sem guð hafði sjálfur skapað! 

Sennilega er hvergi, í öllum heimsins trúarbragðaritum, unt að finna fáránlegri vitleysu en þessa. 

Djöflarnir voru ekki allir eins, eftir því sem biblían segir. Sumir höfðu mál og heyrn, en aðrir voru mállausir og heyrnarlausir. Þeir urðu ekki heldur reknir út allir með sama móti. Erfiðast var að fást við þá andana sem daufdumbir voru. Í guðspjalli sínu segir Markús frá einum “af lýðnum” sem færði son sinn til Jesú. Það er svo að sjá, sem pilturinn hafi verið haldinn af “mállausum” anda, sem lærisveinarnir gátu ekki ráðið við. Jesús sagði við andann: “Þú daufi og dumbi andi, ég býð þjer, far út af honum, og kom eigi framar inn í hann”. Heyrnarlausi andinn (sem heyrði þessi orð) hrópaði þá hástöfum (þó mállaus væri) og “fór út”. Lærisveinana furðaði á því, hvað Jesú veitti auðvelt að reka út daufdumba andann, og spurðu hann “á afviknum stað”, hversvegna þeim tækist það ekki. Þá svaraði hann: “Þetta kynið fer ekki út við neitt nema við bæn”. 

Er nokkur kristinn maður til, sá sem trúa mundi öðru eins og þessu, ef hann læsi það í einhverri annari bók? ... Það er annars leiðinlegt um trúmenn, að þeir skuli ávalt læsa niður skynsemina áður en þeir opna biblíuna. 

Fyrr á öldum trúðu menn á tilveru djöflanna. Lýðurinn var ekki í neinum vafa um slíkt. Af því spratt sú skoðum, að þeir, sem væru færir um að vinna bug á djöflunum, væru annað tveggja guðir sjálfir, eða nytu aðstoðar guðs. Allir höfundar nýrra trúarbragða hafa fundið sönnun fyrir guðdómlegum uppruna í þeim mætti sínum, að geta ráðið yfir djöflum, eða nema úr gildi náttúrulögmálin. Engir gátu rekið út djöfla nema heilagir menn. Hver sá spámaður, sem ekki áræddi að fara í illdeilur við völd myrkranna, var lítils metinn af almenningi. Æðstu, hreinustu og göfugustu tilfinningar, heilagt og flekklaust líferni, aflaði manninum engrar virðingar á móts við þann hæfileika, að gera kraftaverk og ráða yfir öndum. 

Trúin á ill og góð völd átti upptök sín í því, að maðurinn sá alt umhverfis sig náttúrufyrirbrigði sem hann áleit sjer heimilt að kalla ýmist gagnleg eða skaðleg. Þau náttúrufyrirbrigði, sem voru honum gagnleg, eignaði hann góðum öndum, en þau sem verkuðu gagnstætt, eignaði hann illum öndum. Þegar menn voru farnir að trúa þvi, að öll náttúrufyrirbrigði stöfuðu frá öndum, fóru þeir að blanda saman öndunum og náttúrufyrirbrigðunum, sem voru álitin gagnleg eða skaðleg, eftir þeim áhrifum sem þau höfðu á líf mannanna. Góðir andar komu af stað gagnlegu fyrirbrigðunum, en illir andar hinum sem skaðleg voru. Djöfulshugmyndin hefir því af þessum sökum orðið eins almenn og guðshugmyndin. 

Margir eru þeirrar skoðunar, að hugmynd verði að vera sönn til þess að geta orðið almenningseign, allsherjarhugmynd, og að allar allsherjarhugmyndir sjeu meðfæddar, en meðfæddar hugmyndir geti alls ekki verið rangar. Ef sú staðreynd, að hugmynd er almenn, sannar að hún sje meðfædd, og sú staðreynd, að hugmynd er meðfædd, sannar að hún sje rjett, þá verða þeir sem trúa á meðfæddar hugmyndir einnig að viðurkenna, að yfirnáttúrlegur djöfull sje eins sjálfsagður eins og yfirnáttúrlegur guð, og að tilvera djöfulsins sje eins sjálfsögð eins og tilvera guðs. Sannleikurinn er sem sje sá, að guðinn á altaf rót sína að rekja til gagnlegra, og djöfullinn til skaðlegra náttúrufyrirbrigða. Og það er jafn eðlilegt og rökrjett að álíta, að djöfullinn gæti gert gagn, eins og að álíta að guðinn gæti gert  ógagn. Af þessu leiðir, að ef háttstæð og eilíf vera er ein orsök til allra náttúrufyrirbrigða, þá er torvelt að skera úr, hvort sú vera er vinur eða óvinur mannsins. Ef öll náttúrufyrirbrigði væru gagnleg, þá hlytum við að viðurkenna, að þeim væri af stað komið af alls kostar kærleiksríkri veru. Væru þau aftur á móti öll skaðleg, hlytum við að álíta, að þeim væri af stað komið af alls kostar illu valdi. En eins og nú náttúrufyrirbrigðin eru – bæði gagnleg og skaðleg – hljóta þau að vera verk ólíkra anda og andstæðra, kærleiksríkra anda og meinlegra anda. Annars verður að líta svo á, að þao sjeu afleiðing af járnharðri nauðsyn. Og þá tekur sú nauðsyn ekkert tillit til áhrifa þeirra á hag mannanna. 

Sú heimskulega hugmynd, að öll náttúrufyrirbrigði stafi frá góðum eða illum öndum, hefir verið, og er enn, ríkjandi um allan heim. Nálega allir menn leita athvarfs í bæninni; það sannar að flestir menn trúi á einhvern anda, sem geti breytt náttúrulegu skipulagi hlutanna. Á þessari stundu eru vafalaust þúsundir manna að ákalla eina eða aðra tilbúna guðsveru, og biðja hana að taka í taumana sjer til hagsbóta. Sumir biðja um heilbrigði, aðrir biðja um vernd fyrir ástvin sem er á ferð í fjarlægu landi. Sumir biðja um auðæfi, aðrir um rigningu. Sumir biðja um að ógæfu sje stýrt frá sjer, aðrir biðja,  – reyndar árangurslaust – um brauð , enn aðrir biðja um trúarvakning. Fáeinir biðja um visku, og aðeins einn og einn á stangli biður guð að gera eins og honum þóknast. Þúsundir biðja um vernd fyrir áleitni djöfulsins, aðrir biðja – eins og Davíð – um hefnd yfir óvini sína, og aðrir biðja guð að leiða sig ekki í freistni. Allar þessar bænir stafa frá og byggjast á þeirri hugsun, að til sje eitthvert vald, sem ekki að eins vilji heldur líka geti haggað skipulagi alheimsins. Þessi trú hefir verið útbreidd með öllum þjóðum og þjóðflokkum. Allar helgar bækur eru fullar af frásögnum um svona hugmyndir. Biblían okkar er engin undantekning hvað það snertir. 

Ef við trúum á yfirnáttúrulegt vald, hljótum við eðlilega að líta svo á, að þetta vald vilji skifta sjer af rás náttúruviðburðanna, og geti það. Að öðrum kosti er torvelt að hugsa sjer hvaða gagn væri að slíku valdi. 

“Heilög ritning” hefir margar furðulegar sögur að segja um þessi afskifti guðdómsins: Dýr tala eins og menn, lindir spretta upp úr þurrum jarðveg, sól og tungl stöðvast á himninum, svo Jósúa fái lengri tíma til að drepa menn, eldurinn hættir að brenna, vatn rís eins og varnargarður, sandur breytist í skrímsli, venjuleg gönguprik breytast, fyrir geðþótta manns, í höggorma, sem síðan gleypa hver annan, ár og lækir streyma upp brattar brekkur, gagnstætt þyngdarlögmálinu, og elta eins og fylgispakur hundur reikandi hirðingjaflokka árum saman um eyðimerkur. Spásagnir er auðveldara að semja en sögulegar sagnir; guða synir dufla við dætur mannanna; kona breytist í saltstólpa, svo merkilegur atburður festist mönnum betur í minni; brennisteinn af bestu tegund, er fluttur inn tollfrítt frá himnum; klæði þola slit í fjörutíu ár; fuglar annast veitingastörf og fæða reikandi spámenn; líkamsþrek er komið undir hárvexti; framliðnir menn rísa upp frá dauðum, til óþægðar fyrir fjandmenn og erfingja; galdrakonur og spámenn tala við skugga framliðinna, og Jehóva sjálfur, sem saumað hafði fötin á Adam og Evu verður að lokum steinhöggvari og leturgerðarmaður. 

Skilsmunur himins og jarðar var afnuminn. Dimma jarðarinnar, ljómi himinsins og eldskin helvítis rann alt saman í eitt, svo naðurinn varð að lokun óviss um, hverju svæðinu hann tilheyrði. Hann lifði í algerlega óvirkilegum heimi. Drauma sína og hugsmíðar skoðaði hann sem verulega hluti. Hræðsla hans skapaði ógeðsleg skrímsli. Hann lifði mitt á meðal trölla og álfa, hollvætta og óvætta, verndaranda og drauga, djöfla og guða. Í myrkri og þoku djúpanna var fult af vængjum og klóm, nefjum og hófum, ranghvolfdum augum og uppglentum kjöftum, vanskapnaðar ófreskjum með hatursfullum ásetningi og í öllum þeim viðbjóðslegu myndum sem óttinn getur málað á myrkurdúk vanþekkingarinnar.

Menn geta nærri gengið af göflunum þegar þeir hugsa um allar þær þjáningar sem mannkynið hefur orðið að þola þessa löngu niðanótt, allar þær kvalir sem það hefir tekið út, umkringt, sem það áleit sig vera, af illviljuðum öflum og umsetið af grimmum ófreskjum geimsins. Það er engin furða þó maðurinn fjelli skjálfandi á knje – reisti ölturu og ryði þau í blóði sínu. Það er engin furða þó hann ákallaði fávísa presta og spámenn sjer til trausts og halds. Það er ekki að furða, þó hann skriði í duftinu að dyrum musteranna og ákallaði þar í vitfirring örvæntingarinnar heyrnarlausa guði, sem hlustuðu á angistaróp hans. 

Þegar villimaðurinn þokast upp úr siðleysisástandinu, missir hann smátt og smátt trúna á líkneskjur sínar, sem gerðar eru af trje og steini og setur í þeirra stað fjölda af öndum. En eftir því sem menning hans þroskast meir, varpar hann á bug minni háttar öndum og fer að trúa á aðeins einn anda, þann sem hann álítur mestan og æðstan. Hann álítur að þessi andi ráði yfir náttúrunni, og til þess að koma sjer vel við andann færir maðurinn honum fórnir og dýrkar hann.

Og loks þegar hann finnur og skilur, að hann fær enga hjálp frá þessum ímyndaða guðdómi, finnur og skilur að öll leit eftir almætti hlýtur að verða árangurslaus, finnur að maðurinn getur með engu móti skilið það sem ekki er raunverulegt – þá tekur hann að rannsaka þær staðreyndir sem umhverfis hann eru, þá fer hann smátt og smátt að reiða sig á sjálfan sig einvörðungu.

Þjóðirnar eru nú farnar að hugsa, rannsaka og kappræða. Guðirnir eru reknir burt af jörðinni, smátt og smátt. Það gengur hægt og erfiðlega, en þar vinst þó á, þeim fækkar jafnt og stöðugt. Það er orðin hreinasta undantekning að jafnvel trúaðir menn líti svo á, að yfirnáttúrulegar verur hafi bein afskifti af mannlífinu. Yfirhöfuð kennum við okkur frjálsa orðna. Nú, þegar er buið að finna upp gufuskipið og eimreiðina, og skapa með því hröð viðskifti og vöruflutninga milli landa, er komið í veg fyrir það, að guðirnir geti komið á hungursneyð. Við og við ræna þeir að vísu eftirlætisbarni frá foreldrum þess. En annars má segja, að þeir sjeu hættir að koma af stað járnbrautarslysum hættir að sprengja gufukatla eða valda gasolíusprengingum. Ennþá er að vísu kólera, gulusótt og bóla skoðað sem svipa himinins, en mislingar, kláði og kalda er skrifað á reikning náttúrulegra orsaka. Konungar, afburða-snillingar og stórauðugustu menn eru enn við og við undir sjerstakri varðveislu guðanna, en menn, eins og fólk gerist flest, verða að sjá fyrir sjer sjálfir eftir bestu getu. Í styrjöldum, milli stórþjóða, láta guðirnir til sín taka og koma fram vilja sínum. En þegar kept er til verðlauna um eitthvað, er sá vísastur til að vinna, sem bestur er – ef dómarar eru óhlutdrægir.

Kirkjan getur ekki varpað á bug hugmyndinni um sjerstaka forsjón. Ef kirkjan gerði það, þá væri hún þar með hrunin til grunna. Kirkjan verður að halda því fram, að bænin sje nauðsynleg – að yfirnáttúrulegt vald hlusti á bænirnar og gangi inn á kröfur alvarlegra, kristinna trúmanna, og að sama vald sje á einhvern hátt allra forsjón...

Klerkur nokkur ljet ekkert tækifæri ónotað til þess að innræta syni sínum, að guð vakti yfir öllum sköpuðum skepnum, að titlingar falli ekki til jarðar án vilja hans, og kærleikur guðs taki til allra verka hans. Það bar við einn dag, að hann sá stork, sem var að vaða í tjörn eftir æti. Klerkur notaði tækifærið til þess að vekja athygli sonar síns á líkamsskapnaði storksins, og hvað sköpulagið væri í góðu samræmi við lifnaðarháttu hans. “Sko” sagði hann, “hvað fæturnir eru vel lagaðir til að vaða. Sko, hvað nefið er afskaplega langt. Taktu eftir hvernig hann dregur saman sundfitina, þegar hann stígur niður í vatni, og líka þegar hann stígur upp úr þvi. Með þessu móti kemst hann hjá að gera nokkurn hávaða. Með þessu móti getur hann komist nógu nálægt froskunum, án þess að þeir verði hans varir... “Sonur minn”, hjelt hann áfram, “Það er ómögulegt að athuga þennan fugl án þess að sannfærast um gæsku guðs og tilgang. Á þennan hátt hefir hann gefið storkinum tæki til þess að hafa ofan af fyrir sjer.”  “Já”, svaraði pilturinn, “víst sje jeg gæsku guðs hvað storkinn snertir. En jeg get ekki dulist þess, faðir minn, að mjer virðist þú líta furðu lítið á velferð froskanna.”

Jafnvel þeir trúmenn, sem svo eru frjálslyndir, að þeir efast um að guðleg völd skifti sjer af rás viðburðanna nú á tímum eru þó þeirrar skoðunar, að í upphafi hafi guð sett þau lög, sem náttúran fer eftir. Hann trúir því, að samkvæmt náttúrulögunum geti maðurinn lyft meiri þunga með vogarstöng en án hennar, og að þessi guð hafi komið því svo fyrir, að tveir hlutir geti ekki fylt upp sama rúm í senn, að hlutur sem eitt sinn er kominn í hreyfingu haldi áfram að hreyfast ef ekkert hindrar, að lengri sje umgerð hrings en þvermál, að ferhyrningur hafi fjórar hliðar jafnstórar, en ekki fimm eða sjö. Hann trúir því, að ráðstöfun guðs hafi þurft til þess að gera heildina stærri en deildina. Hann lítur svo á, að hefði ekki þetta yfirnáttúrulega vald verið til, þá hefði tvisvar einn verið meira en tvisvar tveir og að gönguprik eða snærisspotti hefði haft aðeins einn enda. Eins og gamli spekingurinn skotski, þakkar hann guði fyrir, að sunnudagurinn kemur eftir vikulokin, en ekki í miðri viku, og að dauðinn kemur við endi lífsins en ekki upphaf þess, alt til þess að gera mönnum unt að búa sig undir helgidaginn og hátíðleik andlátsstundarinnar... Þessir trúuðu menn sjá ekkert annað en tilgang og sjálfráð persónuleg afskifti af öllum hlutum. Þeir segja að alheimurinn hafi verið skapaður og að við getum auðveldlega gengið úr skugga um, að meðulin hafi verið hnitmiðuð eftir tilganginum. Þeir benda á sólskinið, vorregnið, alt sem er fagurt og alt sem er gagnlegt hjer á jörðu...

Skyldi þeim aldrei hafa dottið það í hug, að krabbameinið er eins undurfagurt á blómaskeiði sínu eins og rósin? Að það sem kallað er hnitmiðin meðalanna eftir tilganginum kemur jafnt ljóst fram í krabbameininu eins og baldursbránni? Hversu fögur er ekki meltingarstarfsemin! Hve vísdómsleg er ekki aðferðin til að eitra blóðið, svo að það verði fært um að veita krabbameininu næringu! Hve dásamleg er ekki sú hugvitsaðferð, sem kemur öllum líffærum mannsins til þess að gjalda þessu guðdómlega meini skatt! Sjáið hve dásamlega lagvirkt það er, þegar það er að sjúga til sín skjálfandi holdið! Sjáið hvernig það vex og þroskast, hægt en stöðugt! Athugið hina merkilegu gerð á örmjóum rótum þess,  sem læsa sig um leyndustu taugar lífsins og tilverunnar! Sjáið hið fagra litskrúð á yfirborði þess! Sjeð gegnum smásjá er það eitt hið mesta furðuverk að skipulagi og fegurð! Öll þekking og slyngni mannsins megnar ekki að hefta vöxt þess og viðgang! ... Er mögulegt að skoða það og efast samt um ákveðinn tilgang í alheiminum, og að sá, sem upphaf átti að þessu krabbameini, hljóti að vera óendanlega voldugur og óendanlega góður?

Okkur er kennt að alheimurinn hafi verið skapaður. En okkur er líka kent, að það sje vitleysa að halda, að efnið hafi verið til frá eilífð. Aftur á móti er það talið algerlega ugglaust, að tilvera guðs sje á engan hátt háð tímanum.

Ef einhver guð hefir skapað alheiminn, verður að líta svo á, að til hafi verið ákveðinn tími þegar hann byrjaði að skapa. Bak við það tímamark hlýtur að hafa verið heil eilífð, þegar ekkert var til – alls ekkert – að undanskildum þessum ímyndaða guði. Ef við föllumst á þessa sköpunarhugmynd, þá hljótum við að hugsa okkur að guð hafi lifað um eilífð í endalausu tómi og algeru iðjuleysi.

Ef við göngum inn á það, að guð hafi skapað heiminn, vaknar sú spurning, úr hverju hann hafi skapað heiminn? Því ómögulegt er að hugsa sjer að hann hafi verið gerður af engu. Sem efnislegt hugtak verður “ekkert” alls ekki notað. Af þessu leiðir að guð – hið eina sem til var – hlaut að hafa skapað alheiminn af sjálfum sjer. Alheimurinn er efni, og ef guð hefir skapað efnið, þá hlýtur hann að hafa verið efni sjálfur. Þessi hugmynd hefir vakað fyrir Anaximander frá Miletos þegar hann sagði, að “sköpun er upplausn þess sem er óendanlegt.”

Það er sannað, að jörðin mundi steypast inn í sólina, ef aðdráttarafl frá öðrum hnöttum hjeldi ekki í hana. En þeir hnettir hanga aftur í aðdráttarafli frá öðrum enn fjarlægari hnöttum. Og þannig koll af kolli endalaust.... Þetta sannar, að hinn efnislegi heimur er endalaus. Ef takmarkalaus heimur hefir verið gerður af takmarkalausum guði, hefir hann þá ekki gengið upp í þessum alheimi?

Hugmyndin um skapandi guðdóm hefir fjarað út smátt og smátt, og nálega allir vísindalega hugsandi menn líta nú á, að efnið hafi verið til frá eilífð. Það verður ekki gert að engu, og það sem ekki verður gert að engu getur heldur ekki hafa verið gert af engu. Hinn mesti sigur þessarar aldar er sá, að tekist hefir að sanna, að krafturinn er eilífur og verður ekki rírður. Efni er ekki unt að auka nje minka og ekki orku heldur. Orka er ekki til nema í sambandi við efni. Efni er ekki til nema í sambandi við orku. Það er sannanlega óhugsandi að orka sje til án efnis eða fyrir utan náttúruna.

Orka hlýtur að hafa verið til frá eilífð og getur því ekki hafa verið sköpuð. Efnið í óteljandi myndbreytingum: dauð moldin og augu ástvinar, orkan í öllum gerfum: frá minstu hreyfingu til háfleygustu hugsunar, efnið og orkan gagnsanna sköpunarhugmyndina og stríða á móti öllum yfirnáttúrulegum áhrifum.

Hugsunin er orka í ákveðinni mynd. Til þess að hugsa og til þess að hreyfa okkur notum við sömu orku. Maðurinn er líffæri, sem breytir ýmsum öðrum tegundum orku í hugarorku. Maðurinn er einskonar vjel. Við látum í hana það sem kallað er matur og fáum úr henni það sem kallað er hugsun. Hve dásamleg er ekki sú verkanaröð, sem breytir mat í hin guðdómlega sorgarleik Shakespears, Hamlet.

Það er ekki nóg með að guð hljóti að vera efni, hann verður líka að vera líffærakerfi, fær um að breyta ýmsum tegundum orku í hugsun. Ef svo er litið á guðinn hugsi, þá hlýtur hann líka að jeta, þ.e.a.s. hann verður að fá næringu fyrir þá orku sem hann eyðir við það að hugsa. Það er ómögulegt að hugsa sjer veru, sem um eilífð getur látið úti orku án þess að geta á nokkurn hátt bætt upp þá orku sem eyðist.

En ef hvorki efni nje orka hefir verið skapað, hvaða sönnun höfum við þá fyrir því, að til sje yfirnáttúrlegur kraftur? Sennilega mundi guðfræðingurinn svara því svo: “Við höfum lög og skipulag, orsök og afleiðing, og auk þess getur efnið ekki hafa komið sjer sjálft í hreyfingu.” Við skulum taka sem sönnunarástæðu, að ekki sje til nein yfirnáttúruleg vera, en að efni og orka hafi verið til frá eilífð. Ef við svo hugsum okkur að tvær ódeilisagnir hafi rekist á, mundi þá myndast af því nokkur afleiðing? Já. Ef við gerum ráð fyrir, að þær hafi komið úr gagnstæðri átt, hljóta þær að stöðvast báðar við áreksturinn. Það væri líklega afleiðing. Undir þessum skilyrðum væri þarna fyrir hendi efni, orka og afleiðing, án þess að nokkur yfirnáttúruleg vera ætti þátt í. Hugsum okkur svo að tvær aðrar ódeilisagnir, alveg eins og þær sem jeg nefndi áðan, rækjust á undir sömu kringumstæðum, mundi þá ekki afleiðingin verða alveg sú sama? Jú, að sömu orsakir skapa sömu afleiðingar er það sem við köllum lög og skipulag, án þess að nokkur yfirnáttúrleg vera eigi þátt í. Nú vitum við, að sjerhver afleiðing hefir orsök og sjerhver orsök afleiðing. Árekstur ódeilisafnanna myndaði afleiðingu, og þar sem hver afleiðing hlýtur einnig að vera orsök, þá hlaut afleiðingin af árekstri ódeilisagnanna að verða orsök að einhverju öðru. Við höfum þá efni, orku, lög, skipulag, orskök og afleiðing, án þess að yfirnáttúrleg vera eigi þátt í. Efnis- og orkulaust tómið er því eini staðurinn, þar sem eitthvað yfirnáttúrulegt getur átt heima. Hásæti þess er Ginnungagap og hið hálofaða ríki þess skortir alveg efni, orku, lög skipulag, orsök og afleiðing.

En hver kom öllu þessu efni í hreyfingu? Ef efni og orka hafa verið til frá eilífð, hlýtur efnið að hafa verið á hreyfingu frá eilífð. Engin orka getur átt sjer stað án hreyfingar. Orkan er sístarfandi og getur aldrei verið í kyrrstöðu. Ef efni og orka hefir verið til frá eilífð, þá er sama máli að gegna um hreyfingu. Í öllum alheimi er ekki til ein einasta ódeilisögn í fullkominni kyrð.

Guðdómur fyrir utan náttúruna sá sjer því aðeins stað í engu. Og er ekkert. Ómælisfaðmur náttúrunnar tekur yfir alt efni og alla orku. Það, sem er fyrir utan faðm náttúrunnar, vantar bæði efni og orku og getur því varla verið þess vert, að maðurinn tigni það og tilbiðji.

Tilvera einhvers valds, sem standi fyrir utan náttúruna og sje henni óháð, verður aðeins sönnuð á einn hátt, og það er með því móti, að slíta, þó ekki sje nema um eitt augnablik, sambandið milli orsakar og afleiðingar. Nemið burt úr endalausri festi tilverunnar aðeins einn lítinn hlekk, stöðvið eitt andartak hið endalausa samband og þá eruð þið búin að sanna, svo ekki verður móti mælt, að til sje drottinn yfir náttúrunni. Breytið eitt andartak þeirri staðreynd, að efni bindur efni, - og þá er komin í ljós guð.

Ófullkomnustu villimönnum hefir ætíð verið þetta ljóst. Þessvegna hafa þeir æfinlega heimtað kraftaverk sem sönnun. Trúarbragðahöfundar hefir ætíð orðið að geta breytt vatni í vín, lækna blinda og máttvana með krafti orða sinna og vekja dauða menn til lífs sem snertingu einni saman. Til þess að fullnægja kröfum fávísra lærisveina sinna hefir hann orðið að sanna almætti sitt ufir náttúrunni. Á tímum fáfræðinnar var þetta auðvelt. Auðtrygð mentunarlausra manna var nærri takmarkalalus. Fyrir þeim var alt fagurt sem var furðulegt og alt háleitt sem var dularfullt. Kraftaverkið hefir því verið hyrningarsteinninn undir hverjum trúarsið, eða truflun náttúrulaganna. Í einu orði sagt, lygi.

Enginn af stórmennum veraldarsögunnar hefir nokkru sinni reynt að staðfesta sannleik með kraftaverki. Sannleikurinn forsmáir allar kraftaverkasannanir. Það er lygin ein sem heimtar tákn og stórmerki. Kraftaverk hefir aldrei verið framið, og enginn maður, með heilli og vandaðri skynsemi, hefir nokkru sinni álitið sig færan til slíkra verka. Og svo lengi sem ekkert kraftaverk er framið, svo lengi vantar hverja einustu sönnun fyrir því, að til sje vald, hafið náttúruna og óháð henni.

Kirkjan vill að við skulum trúa. En fyrst verður kirkjan, eða einhver af dýrlingum hennar, að fremja kraftaverk, og þá skulum við trúa. Okkur er sagt, að náttúran hafi yfirstjórnanda. Sje svo, þá verður þessi yfirstjórnandi að taka ráðin af náttúrunni, þó ekki sje nema eitt andartak, og við munum viðurkenna sem satt alt sem kirkjan heldur fram.

Nóg höfum við heyrt um þetta skrafað. Við höfum hlustað á fávíslegar og hugsunarlausar predikanir. Við höfum lesið biblíu kirkjunnar og aðrar bækur, sem mikilmenni hennar hafa frá sjer sent. Við höfum hlustað á bænir ykkar, hátíðlega kveinstafi og innfjálg amen. En alt þetta er minna en einskis virði. Við heimtum sannanir. Við kirkjudyrnar ykkar biðjum við um ofurlitla staðreynd. Við tökum ofan höfuðfötin, leggjum þau á kirkjubekkina eða við predikunarstólana og áköllum ykkur um eina smástaðreynd. Við vitum alt um þau kraftaverk ykkar, sem þið þykist hafa gert. En við þurfum að halda á staðreynd, sem gildi hefir fyrir yfirstandandi tíma. Við biðjum um eitt slíkt, aðeins eitt. Látið okkur í tje eina staðreynd í nafni hins kristilega kærleika. Kraftaverkin ykkar eru of gömul. Vitnin, sem að þeim stóðu, eru dauð fyir nálega tvö þúsund árum. Okkur er alls ókunnugt um, hvert álit þau höfðu á sjer í sínu hjeraði, fyrir trúverðugleik og sannleiksást. Látið okkur í tje nýtt kraftaverk og sannið það með vitnum sem nú eru á lífi. Sendið okkur ekki til Jeríkó til þess að hlusta á básúnublástur og ekki heldir í eldinn með Sadrak, Mensak eða Abednego. Neyðið okkur ekki til að fara í sjóinn með Jónasi eða setjast til borðs með Esekíel. Ekkert gagn er í því að senda okkur á refaveiðar með Samson. Við höfum. Við höfum glatað allri virðingu fyrir ösnu Bíleams, þó innblásin væri og gæti mælt mannamál. Það gagnar ekkert að sýna okkur fiska með peninga í munninum, eða vekja athygli okkar á þeim aragrúa manna, sem fjekk saðning af tveim fiskum og fimm byggbrauðum. Við biðjum um nýtt kraftaverk. Og við viljum fá það núna. Kirkjan hlýtur að geta látið svo mikið sem eitt af hendi rakna! Að öðrum kosti verðum við að líta svo á, að hún hafi ekkert fyrir sig að bera.

Fyr á öldum sannaði kirkjan tilveru guðs síns með því að hagga við atvikakeðju náttúrunnar. Það var ákaflega auðvelt þá, að fremja kraftaverk. Það varð meira að segja um eitt skeið svo almenn iðja, að kirkjan varð að leggja fyrir presta sína, að hætta kraftaverkum. Og nú staðhæfir þessi sama kirkja – eftir að mennirnir hafa öðlast ofurlítið meiri þekkingu – að hún geti ekki framið eitt einasta krafraverk. En ekki nóg með það, hún staðhæfir, að vöntun kraftaverka, hin stöðuga og óslitna rás orsaka og afleiðinga, sje sönnun fyrir tilveru yfirnáttúrlegs valds. Það er nú samt sem áður staðreynd að hin óslitna keðja orsaka og afleiðinga er einmitt sönnun fyrir því gagnstæða.

Sir William Hamilton, einn af merkustu talsmönnum guðfræðinnar frá síðari tímum, fer um þetta efni svofeldum orðum: “Það er svo langt frá því, að náttúrufyrirbrigðin sanni nokkuð um tilveru guðs, að þau eru miklu fremur sönnunargögn fyrir málstað þeirra, sem afneita henni. Fyrirbrigðin í hinum efnislega heimi eru háð óbreytilegum lögum, koma fram og endurtakast í sömu óbreytilegu röðinni og sanna aðeins blindan mátt vjelrænnar nauðsynar.”

Náttúran er ekki annað en óslitin keðja af starfandi orsökum. Hún getur ekkert skapað, en hún getur breytt til óendanlega. Þar er um ekkert upphaf að ræða og engan endir.

Í flokki trúaðra manna, viðurkenna þeir sem gáfaðastir eru, að í hinni efnislegu náttúru sje ekki til nein sönnun fyrir tilveru þess sem þeir kalla guð. Sönnun fyrir tilveru guðs þykjast þeir hafa í heimi andans. Og þeir halda því fram ósköp einfeldnislega, að andinn standi yfir náttúrunni eða sje í rauninni í andstöðu við hana. Þeir halda því fram, að maðurinn sje alveg sjerstætt sköpunarverk. Að hann hafi geymdan, einhversstaðar í heila sínum, guðdómlegan neista, ofurlítinn hluta af “hinni miklu frumorsök.” Þeir segja, að efnið geti ekki framleitt hugsun, en að hugsun geti framleitt efni. Þeir segja, að maðurinn hafi anda, og því hljóti að vera til andi,  meiri en andi mannsins. Gætu þeir ekki alveg eins sagt: Guð er andi, og því hlýtur að vera til andi meiri en andi guðs? Svo langt sem við getum eygt, er ekki til andi fráskilinn efni. Við getum með engu móti gert okkur grein fyrir hugsun, sem ekki er framleidd með heila.

Sú vísindagrein, sem þeir nota til þess að sanna tilveru anda, sem ekki getur átt sjer stað, og valds sem ekki verður skilið, kallast dulspeki eða guðfræði. Guðfræðingar fallast á, að náttúrleg fyrirbrigði lúti að því, að gagnsanna tilveru yfirnáttúrlegs valds, vegna þess að við getum ekki í þessum fyrirbrigðum sjeð annað en óslitna orsakakeðju – ekkert annað en verkanir vjelrænnar nauðsynjar. Þeir skírskota því til þess, sem þeir kalla sjálfsfyrirbrigði, þegar það er að ræða að sanna tilveru æðra valds.

Í sjálfsfyrirbrigðum finnum við nú samt sem áður sömu keðju af verkandi orsökum, sömu vjelrænu nauðsynina. Hver hugsun er afleiðing af orsök. Sjerhver hvöt, sjerhver ósk, sjerhver óttatilfinning, sjerhver von og sjerhver draumur er afleiðing orsakar. Í sál mannsins er hvergi rúm fyrir forsjón eða tilviljun. Náttúruleg öfl og staðreyndir stjórna huganum eins vissulega eins og himinhnöttunum, kvæði er til orðið fyrir náttúruöfl, eins rökrjett og óhjákvæmilega eins og fjöll og stöðuvötn. Í heila mannsins getum við aldrei fundið hugsun sem ekki er afleiðing af orsök. Hvert sálarlegt fyrirbrigði er óhjákvæmileg afleiðing af staðreyndum og orsökum. Það er litið svo á, að sjálfsfyrirbrigðin sjeu flóknari en efnislegu fyrirbrigðin og þar af leiðandi torskildari. Og vegna þessa torskilda eiginleika, eru þau álitin góð sönnun fyrir tilveru guðs. Enginn leitar uppruna guðs í því sem einfalt er og óbrotið, eða því sem þekt er og skiljanlegt, heldur í því sem þekt er og skiljanlegt, heldur í því sem er flókið, óþekt og óskiljanlegt. Fáviska ykkar er guð. Við skiljum þessa vísindagrein ykkar.

Þegar við köstum á glæ þeirri kenningu, að eilíf vera hafi skapað öfl og efni og stofnað lög til að stjórna öflum og efni, fellur af sjálfu sjer niður hugmyndin um afskifti forsjónarinnar. Og sannur prestur verður þá ekki framar eins og málpípa einhvers ímyndaðs guðdóms, heldur talsmaður náttúrunnar. Og frá þeirri sömu stundu hættir kirkjan að vera til. Kertin brenna út á rykugum ölturunum en mölur jetur snjáða flauelsdúka í kór og á kjaftastól. Biblían kemst í skáp með Vedabókum, Eddu og Kóran, en hlekkir mannskemmandi trúar hrynja af sálum mannanna.

“En” segja trúmennirnir, “þú getur ekki skýrt alt og skilið alt. Og það sem þú getur ekki skýrt og ekki skilið, það er okkar guð.”

Með hverjum degi sem líður getum við skýrt fleira og skilið fleira en áður. Guðinn ykkar minkar því dag frá degi.

En trúmaðurinn lætur sjer ekki segjast. Hann heldur því fram, að orsök sje til án orsakar og að sú orsök, sem vantar orsök, sje guð.

Því svörum við þannig: Hver orsök fæðir af sjer afleiðingu og er alls ekki til sem orsök fyr en hún hefir fætt af sjer afleiðingu. Á sama hátt verður hver afleiðing sjálf að orsök. Í rás viðburðanna getur aldrei orðið til síðasta orsök, af þeirri gildu ástæðu sem sje, að svonefnd síðasta orsök hlýtur að verða móðir afleiðingar og sú afleiðing aftur að orsök. Sje þessari kenningu snúið við, koma í ljós sannindi. Sjerhver afleiðing hlýtur að hafa átt sjer orsök og hver orsök hlýtur að hafa áður verið afleiðing. Þessvegna getur engin fyrsta orsök hafa átt sjer stað. Fyrsta orsök er jafn óhugsanleg eins og síðasta afleiðing. Fyrir utan alheiminn getur ekkert verið til, og í alheiminum getur ekkert yfirnáttúrulegt verið til. Á sömu stundu sem þessi sannindi verða skilin og viðurkennd, á sömu stundu hlýtur trúin á almenna eða einstaka forsjón að hverfa eins og dögg fyrir sólu. Á sömu stundu hljóta mennirnir að varpa á bug þeirri heimskulegu fyrirhöfn, að reyna að þóknast veru sem ekki er annað en hugarburður. Á sömu stundu fara þeir að verja tíma sínum og athygli eingöngu í þarfir náttúrlegra málefna. Þá varpa þeir frá sjer þeirri ímyndun, að þeir geti hagnast á bænum og tilbeiðslu. Þá mun óvissan um framtíðina hverfa. að miklu leyti og maðurinn fyllast hugrekki vegna sigurs síns yfir náttúrunni og eignast þá háleitu rósemi sem allir játendur hindurvitnanna fara á mis við. Fyrirætlanir mannkynsins verða þá ekki framar fyrir truflunum af íhlutun ímyndaðs almættis, og enginn trúir því framar, að þjóðir eða einstaklingar hljóti vernd eða tortíming af hendi eins eða annars guðs. Þá falla af vísindunum hlekkir guðsótta-venjunnar og fagnaðarboðskaps hleypidómanna svo þau verða fær um að starfa óhindruð á sínum sviðum. Þá verður frjáls rannsókn hafin skilyrðislaust  og gerð heyrinkunn hiklaust. Þá mun enginn Agassiz framar hræsna fyrir gyðingaritum, heldur predika í heyranda hljóði þann sannleika, að sköpunarsaga Mósebóka er algerlega ósamræmanleg fullsönnuðum kenningum jarðfræðinnar. Á þeirri sundu sem vísindunum tekst að gera kirkjuna máttvana, munu allir spekingar þora að tala þau orð sem rjett eru og við eiga. Hugstolnir heimspekingar munu fella niður þingafána sína og sigurinn, hinn mikli og síðasti, gera enda á öllu samningamakki ragmennskunnar.´

Ef við lítum svo á, að eilíf vera hafi stjórnað og stjórni örlögum þjóða og einstaklinga, þá verðir mannkynsssagan ekki annað en andstyggilegur og blóðugur skrípaleikur. Um aldir á aldir ofan hafa hinir þrekmiklu fótumtroðið þá sem minni máttar voru, illgjarnir og samviskulausir menn tælt og þrælkað einfeldninga og sakleysingja. Hvergi nokkurs staðar í árbókum mannkynsins getum við fundið þess dæmi, að guð hafi komið þeim til liðs sem minna mátti sín.

Mennirnir ættu að hætta að vænta aðstoðar frá himnum. Á þessum tímum ættu menn að vita, að himnarnir hafa ekkert eyra að heyra með og enga hönd að hjálpa með. Nútíminn er rökrjett afkvæmi þess sem liðið er. Það hefir aldrei verið til og mun aldrei verða til nein tilviljun.

Ef ósiðir skulu afnemast, þá veður maðurinn að afnema þá. Ef þrælar eiga að fá frelsi, þá verður maðurinn að gefa þeim frelsi. Ef ný sannindi eiga að koma fram, þá verður maðurinn að afla þeirra. Ef nakinn á að fá skjólflíkur, þá verður maðurinn að gefa honum þær, ef hungraður á að fá mat, ef rjettlæti skal ráða, ef verkamaður skal hafa laun, ef hindurvitni skulu eydd, ef varnarlausir skulu hljóta vernd, og ef rjetturinn yfirleitt á að sigra þá verðir það alt að verða fyrir atbeina mannsins. Sigurvinningar framtíðarinnar verða verk mannsins, og einskis annars. Svo langt aftur í tímann, sem hugur okkar nær, sjáum við að náttúran myndar, endurmyndar og umturnar látlaust og tilgangslaust. Hún þekkir engan mun þess sem gagnlegt er eða skaðlegt. Eitur og næring, sorg og gleði, líf og dauði, hlátur og grátur gildir hana alt einu. Hún er hvorki grimm eða náðug. Hún lætur ekki skipast fyrir smjaðri nje tárum. Hún skilur ekki hvers vegna menn spenna greipar í bæn. Hún gerir engan greinarmun á eitri höggormsins og göfuglyndi mannsins. Einungis fyrir tilstilli mannsins er til orðin í náttúrunni vitundin um gott, satt og fagurt. Svo langt sem við vitum er maðurinn æðstur af öllum andlegum verum.

Og þó heldur maðurinn áfram að ala þann hugarburð, að til sje vald, ofar náttúrunni og óháð henni, og reyna að ná hylli þessa valds með siðakreddum, tilbeiðslu og hræsni. Bestu kröftum sínum hefir hann varið til þess að þjóna þessum hugarburði. Allar ógnir galdranna áttu rót sína í blindri trú á tilveru alvondrar veru, sem stæði fyrir utan náttúruna og starfaði algerlega óháð lögum hennar. Og öll trúarleg hindurvitni stafa frá þeirri skoðun, að til væru tvær verur, önnur ill, hin góð, sem báðar gætu eftir geðþótta umturnað skipulagi náttúrunnar. Trúarbragðasagan er ekki annað en sagan um viðleitni mannanna til að forðast annað þetta vald og koma sjer í mjúkinn hjá hinu. Báðar þessar verur gerðu lítið annað en skapa hræðslu og ugg. Kaldlynd lævísi djöfulsins og heift guðs var hvorttveggja jafn hræðilegt. Hvernig sem alt veltist áttu örlög mannanna æfinlega og í öllum greinum að vera komin undir geðþótta óþekktra valda, sem voru hafin yfir öll lög og allar staðreyndir. Svo lengi sem þessari trú er ekki varpað fyrir borð hlýtur maðurinn að skoða sig sem þræl hugaróra, sem engu frelsi heita, hvorki í þessu lífi nje öðru.

Maðurinn verður að læra að treysta á sjálfan sig. Biblíulestur veitir honum ekkert skjól í vetrarnæðingum. En íbúðarhús og hlý klæði gera það. Ef hallæri skal afstýra, þá er einn plógur betur til þess fallinn en ein milljón húslestra. Og alment læknislyf mun bæta úr fleiri sjúkdómum en allar bænir sem upptuggnar hafa verið frá sköpun veraldar.

Jafnvel þó margir ágætir menn hafi reynt að finna samræmi milli óhjákvæmilegrar nauðsynjar og óháðs vilja, milli tilveru djöfulsins og almætti og gæsku guðs, hefir engum tekist það, hve lærður sem verið hefir og fimur á málskýringar. Óskaplega miklu striti hefir verið varið til þess að sanna hugmyndir. sem eru algerlega ósamræmar þeim staðreyndum sem við þekkjum. En allir þeir, sem ekki hefir tekist að sannfærast um þetta ímyndaða samræmi, hafa verið dæmdir vantrúarmenn, guðleysingjar og guðníðingar. Kirkjan hefir hervæðst gegn heimspekingum og vísindamönnum og reynt að neyða þá til að neita gildi staðreyndanna, reynt, ef verða mætti, að tæla einhvern Júdas til að afneita skynseminni – skynseminni, sem er einn af frelsurum mannkynsins.

Á “myrkramiðöldum” rjeði trúin einu og öllu. Meðal þegna hennar fanst enginn uppreisnarmaður. Gólfin í musterum hennar voru þakin knjefallandi söfnuðum, og auðæfi þjóðanna hlóðust upp um óteljandi helgiskrín hennar. Ágætustu málarar misbrúkuðu snild sína til þess að gera hugmyndir hennar ódauðlegar og skáldin bundi þær í ljóðum sínum. Vogarskálar rjettvísinnar sigu undir gulli hennar. Henni til nytsemdar voru fundin upp hugvitsleg pyndingaverkfæri. Hún bygði musteri handa guði og fangelsi handa mönnunum. Hún þjettskipaði himininn með englum og jörðina með þrælum. Öldum saman fór heiminum aftur, á leiðina niður í svartnætti siðleysisins. Örfáir vantrúarmenn, eða villutrúarmenn, hrópuðu: “Hingað og ekki lengra”! Þegar fáfræðin þuldi bænir í fjálgleik. Það voru þeir sem ruddu brautina fyrir snillinga nítjándu aldarinnar og gerðu þeim unt að reisa rönd við hindurvitnum mannkynsins og blóðugum trúarkenningum.

Ef mannvitið á að hafa nokkurt raunverulegt gildi, verður andinn að vera frjáls. Óttinn lamar heilann, og í staðinn fyrir að ráðast djarflega að viðfangsefnunum, grípur maðurinn, undir áhrifum óttans, til úrlausna sem aðrir hafa búið til. Svo lengi sem meirihluti manna skríður í duftinu fyrir lítilmótlegum konungum og öðrum höfðingjum, hljóta sálir þeirra að verða undur smáar og lítils virði fyrir augum hins ímyndaða skapara þeirra og guðs. Hvers virði geta hugsanir manna verið í slíkum kringumstæðum? Frumleikinn til að hafa eftir öðrum og mátturinn til að gefa eftir og láta undan, er alt og sumt sem við getum vænst af trúuðum mönnum. Svo lengi sem hverri spurningu er svarað með orðinu “guð” er öll vísindaleg rannsókn blátt áfram ómöguleg. En undir eins og náttúrufyrirbrigðin eru skýrð á eðlilegan hátt, þrengist svið hins yfirnáttúrulega, en sjónhringur þekkingarinnar víkkar.

Það er orðið alveg gagnslaust að skýra framför eða hnignun þjóða með því að segja “Það er guðs vilji.” Þesskonar skýring gerir engan mun á þekkingu og vanþekkingu og útilokar hvern möguleika til þess að skýra hlutina.

Vilja trúmennirnir halda því fram, að tilgangur vísindanna sje sá, að skýra og ákveða starfsaðferðir guðs? Ef vísindin væru skoðuð frá þeirri hlið, ætti verksvið þeirra að vera, að finna lömál fyrir geðþóttaathöfnum, þau væru þá ekki annað en stórfengleg tilraun til að ákveða þær reglur, sem almáttugir dutlungar hlytu að fara eftir.

Frá mannúðarinnar sjónarmiði eru vísindin sama og þekking á lögum lífsins og skilyrðum hamingjunnar, þekking á þeim staðreyndum sem umhverfis okkur eru og afstöðu okkar gegn öðrum mönnum og hlutum, - en með þeirri þekkingu kúgar maðurinn náttúruna, ef svo mætti að orði komast, beygir höfuðskepnurnar undir vilja sinn og neyðir blind öfl til að haga sjer eftir heila mannsins.

Trúin á sjerstaka forsjón eyðileggur anda rannsóknarinnar og getur alls ekki samrýmst persónulegu sjálfstrausti. Hversvegna skyldi maðurinn vera að reyna að þverbrjóta fyrirætlanir guðs? Hver af ykkur getur bætt alin við hæð sína þó feginn vildi? Afleiðingin af slíkri trú verður sú, að maðurinn lætur sjer nægja að baða sig í sólskini vanþekkingarinnar, horfir á liljur merkurinnar og hættir að bera umhyggju fyrir morgundeginum. Með því móti verður maðurinn magnlaus og hættir auðvitað að taka nærri sjer, þegar hann telur sig háðan almáttugri veru, sem getur, hvenær sem vera skal, steypt honum niður í undirdjúp helvítis eða hafið hann upp í hæðstu hæðir. Meðan þessi trú var almenn, rjeði fáfræði, hjátrú og eymd. Maðurinn eyðir til ónýtis kröftum sínum með því að strita við að öðlast hjálp ímyndaðrar, yfirnáttúrulegrar veru. Öld eftir öld var meira að segja mönnum fórnað á altari þessa guðdóms. Til þess að þóknast honum hafa mæður úthelt blóði sinna eigin barna, píslarvottar sungið sigurljóð í brennum, prestur satt sig á blóði, nunnur svarið sig frá algleymingi ástarinnar, öldungar fallið á knje í bæn, konur kveinað og grátið... Allskonar þjáningar hafa verið þoldar og allskonar glæpir og drýgðir.

Á þeim mörgu og myrku árum, sem liðin eru, hefir mannkynið þolað ósegjanlegar kvalir. En harðast hafa þeir orðið úti, sem veikir voru fyrir, kærleiksríkir og saklausir, Konur hafa orðið að sæta sömu meðferð og dýr og með börn hefir verið farið eins og skorkvikindi. Heilir flokkar manna hafa verið dæmdir til ánauðar öldum saman... Alstaðar hafa verið framdir glæpir og svívirðingar sem engin tunga getur lýst. Og alla stund, meðan þessu fór fram, hafa þjáðir menn ákallað guð, hungraðir borið fram bænir með visnuðum vörum, kvaldir hrópað um hjálp, en himininn verið blindur og heyrnarlaus.

Hvaða gagn hafa mennirnir haft af guðunum?

Þeirri spurningu verður ekki svarað með því að segja, að guð hafi skapað heiminn, skipað lög og snúið svo athygli sinni í aðra átt, en látið börn sín eftir, vanmátta, fávís og aðstoðarlaus, að þau berðust baráttu lífsins upp á eigin spýtur. Það er engin úrlausn á spurningunni þó sagt sje, að guð muni í öðrum heimi gera suma, eða jafnvel alla þegna sína hamingjusama, Hvaða ástæðu höfum við til að ætla, að vitur, góður og almáttugur andi fari að taka sjer fram og gera betur síðar en hann hefir áður gert og gerir enn? Flestu er meira eða minna áfátt í heiminum. Hafi hann verið skapaður af almáttugri veru, hvaða ástæðu er þá til að ætla, að sama vera færi að bæta um verk sín hjer eftir? Ef hinn almáttugi “faðir” lætur meiri hlutann af börnum sínum lifa í fáfræði og eymd í þessu lífi, hvaða trygging er þá fyrir því að hann bæti kjör þeirra nokkurntíma? Ætti guð að eflast að mætti? Ætti honum að fara fram í því að vera náðugur? Ætti ást hans á vesalings mannskepnunum að aukast? Getur takmarkalaus viska, vald og kærleikur, nokkurntíma breyst? Getur alfullkomin vera vaxið að fullkomnun.

Prestarnir segja okkur, að þessi heimur sje einskonar skóli, að eymd sú sem vjer lifum í, sje til þess ætluð að þroska sálir okkar og að mennirnir geti aðeins fyrir þjáningar betrast orðið, sterkir göfugir og góðir.

Látum nú svo vera að þetta væri satt, hvað verður svo um þá sem deyja í æsku? Eftir þessari kenningu geta kornbörn aldrei náð neinum sálarþroska. Þau voru svo ógæfusöm, að missa af áhrifum eymdarinnar og þjáninganna, og þar af leiðandi eru þau dæmd til að standa á lágu þroskastigi um alla eilífð. Ef prestarnir hafa rjett fyrir sjer í þessu, þá er enginn eins ógæfusamur eins og sá sem hamingjusamur er, og við höfum ástæðu til að öfunda þá sem þjást og hryggjast. Ef þjáningar eru nauðsynlegar fyrir þroska mannssálarinnar í þessu lífi, hvernig getur það þá verið að sálarástandið batni í alsælu og gleði himnaríkis?

Kirkjan segir svo, að þessi heimur og alt sem í honum er, hafi verið skapaður í öllum aðalatriðum eins og hann kemur nú fyrir sjónir, að grös, blóm, trje og öll dýr, að manninum meðtöldum, voru sköpuð hvert fyrir sig, og að ekkert óhjákvæmilegt samband eigi sjer stað á milli þessara hluta. Þó verður hinn stækasti rjetttrúnaðarmaður að viðurkenna, að þurlendi hefir sumstaðar sokkið í sjó, að sumstaðar hefir sjórinn brotið og gengið á land upp, og að sum fjöll eru nokkru lægi en þau voru á morgni sköpunarinnar. Forfeður okkar þektu ekki hugmyndina um þróun stig af stigi. Þeir hjeldu að jörðin hefði komið eins og hún er úr hendi skaparans. Þeir höfðu enga hugmynd um hægfara breyting og þróun um óteljandi ár, heldur hjeldu þeir að allur hinn mikli aragrúi jurta og dýrategunda hefði verið til frá upphafi.

Setjum svo, að við hittum mann á ey eynni, sem hefði lifað þar í eina miljón ára, og setjum svo, að við fyndum hjá honum vagn, gerðan svo haganlega sem best verður á kosið, og setjum svo ennfremur, að hann segði okkur, að þessi vagn væri árangur af vinnu og hugarstriti mörg hundruð þúsund ára, að hann hefði fyrir fimtíu þúsund árum notað svo sljettan eintrjáning sem unt var að fá, áður en honum hugkvæmdist að kljúfa hann í tvent svo hann yrði helmingi ljettari en hefði þó sama yfirborð, að það hefði tekið hann mörg þúsund ár að finna upp á því að hafa hjól undir þessari fjöl, að hjólin, sem hann notaði fyrst, voru heilar fjalir kringlóttar og að kostað hefði fimtíu þúsund ára hugarstrit að finna upp að hafa speli í hjólinu og umgerð utan um, að hann hefði í margar aldir notað hjól án þess að hafa stillifleyg í ásendunum, að enn liðu hundruð þúsund ár þar til honum hugkvæmdist að nota fjögur hjól í staðinn fyrir tvö, að hann öldum saman hafði vagninn á undan sjer þegar hann fór niður brekkur til þess að halda aftur af honum og að tililjun ein kom honum á lag með að búa til hemil á hjólin. Ættum við svo af þessu að draga þá ályktun, að þessi maður hefði frá fyrstu gerð verið frábærlega hugvitssamur hagleiksmaður? Setjum svo, að við fyndum hann í ágætlega gerðu húsi, og að hann segði okkur, að í þessu húsi hefði hann búið í fimm hundruð þúsund ár, áður en honum hugkvæmdist að gera þak yfir húsið, en hurðir og glugga hefði hann fundið upp alveg nýlega. Mundum við þá segja, að hann hefði frá fyrstu gerð verið framúrskarandi fullkominn og listfengur byggingameistari?

Eða er það ekki svo að framfarir í vinnubrögðum sýni framfarir þess sem vinnur?

Mundi almáttugur, góður og alvitur guð, sem ætlar sjer að búa til manninn, byrja á lægstu lífverum með svo fábrotnum líffærum sem unt er að hugsa sjer og vera svo að umbæta þetta frumsmíði smátt og smátt um óteljandi aldaraðir þar til loks að úr því yrði maðurinn? Mundi hann eyða, á þann hátt, óteljandi öldum til þess að búa til ófullkomnar lífsmyndir, sem hann svo yrði að hætta við aftur? Getur mannleg skynsemi fundið nokkurn snefil af visku í því háttalagi, að þekja jörðina með fáránlegum skriðdýrum, sem lifðu einvörðungu á kvölum og tortímingu annara lífvera. Eða finst mönnum það skynsamlegt, að gera jörðina svo, að vitsmunum gæddir menn geta ekki þrifist nema á litlum hluta af yfirborði hennar? Geta menn metið mikils þá miskunnsemi, sem hefir gert heiminn svo, að hvert dýrið jetur annað, hver munnur er sláturhús, og hver magi gröf? Er unt að finna alvisku og algæsku í almennu og eilífu blóðbaði?

Hvaða álit mundum við fá á föður, sem ljeti börnum sínum í the miklar jarðeignir, en annaðist um, áður en hann ljeti þær af hendi, að þar væru gróðursettar þúsundir eitraðra grasa og jurta og þangað settur fjöldi háskalegra villidýra og skriðdúra, gerð fen og foræði sem framleiddu skaðvænlegar lofttegundir, hagaði svo til, að jörðin rifnaði við og við og sylgi ástvini eigendanna og setti nokkur eldfjöll í nágrennið sem fyrirvaralaust gætu spúið eldi og eimyrju yfir börn þeirra? Setjum svo, að þessi faðir varaðist að fræða börn sín um, hverjar af jurtunum væru eitraðar, varaðist að fræða þau um jarðskjálfta og leyndi þau áhrifum eldfjallanna. Hvort myndum við þá heldur kalla hann engil eða djöful?

Og þó er þetta einmitt það, sem guð rjetttrúnaðarmanna hefir gert.

Eftir kenningu guðfræðinganna, hagaði guð sköpun jarðarinnar sjerstaklega eftir þörfum sinna elskulegu barna. Og þó fylti hann skógana af villidýrum, lagði höggorm í hverja götu, hagaði svo til, að jarðskjálftar yrðu og skreytti yfirborð jarðar með eldgjósandi fjöllum.

Þrátt fyrir þetta er okkur kent að heimurinn sje fullkominn, að hann sje skapaður af fullkominni veru og hljóti því að vera fullkominn. En í næsta andartaki eru sömu mennirnir vísir til að segja okkur, að heimurinn sje bölvaður, þakinn þyrnum og þistlum, að maðurinn sje dæmdur til eymdar og dauða einungis vegna þess, að kerlingartetrið hún amma okkar sæla, át epli, sem geðþóttafullur guð hafði bannað henni að jeta.

Einn af vinum mínum, guðhræddur maður, hafði heyrt það eftir mjer, að jeg hefði sagt, að heimurinn væri ófullkominn og spurði hvort það væri satt að jeg hefði sagt þetta. Þegar jeg játaði því, ljet hann í ljósi undrun sína yfir því, að nokkur maður skyldi geta gert sig sekan um slíka bíræfni. Hann hjelt því fram, að eftir sinni skoðun væri ekki unt að benda á eitt einasta dæmi því til sönnunar,. “Bentu mjer á”, sagði hann, eina einustu endurbót sem þú gætir gert, ef þú værir þess um kominn”. “Það skal jeg gera”,  svaraði jeg, “jeg skyldi láta heilbrigði koma í staðinn fyrir sjúkdóma.” Sú hugsun, að við sjeum skapaðir og verndaðir af alvísum, algóðum og kærleiksríkum guði, sem hefir fullkomið vald yfir náttúrunni, er í algeru ósamræmi við allar þær þjáningar og alla þá angist sem ríkir í heiminum.

En ef því er að trúa sem prestarnir segja, þá vegur sælan í öðrum heimi upp á móti þessari eymd. Þeir fullyrða, að í himnaríki sje ekki annað til en friður og gleði. Hjer á jörðu hrynja hásæti í grunn og heilum þjóðum er drekt í blóði, miljónir manna þræla undir steikjandi sól og hvínandi svipum...Í himnaríki, aftur á móti, er ekkert til annað en sæla. Jörðin er stráð af pestdauðum líkum ásvina okkar og angistarfullir eftirlifendur mega stumra yfir þeim...En himnesku kyrðina truflar ekkert um eilífð. Ungbörn deyja úr sulti, eða eru jetin upp af höggormum. Samt lifa guðirnir í gleði og fagnaði í himni sínum. Saklausir menn dragast upp og deyja í koldimmum fangelsiskytrum, hugrakkir menn og konur brenna til ösku á píslarvættisbálinu, en á sama tíma bergmála í himnaríki söngvar hólpinna manna. Út á eyðuhafi berjast skipsbrotsmenn við öldur og storm, en á meðan leika englarnir við gullhörpur. Á jörðinni eru allir stígar krökir af sjúkum mönnum og ósjálfbjarga aumingjum og í sjúkrahúsunum kveina dauðvona sjúklingar. Á sama tíma svífa englar í sólbjörtum heimi sælunnar. Íbúar himinsins eru mikils til of sælir til þess að geta hlustað á kveinstafi harma og hamingjuleysis. Þeir eru blindir og heyrnarlausir orðnir og hjörtun eins og steinn af eilífri sjálfselsku sælunnar. Sjómaðurinn, sem bjargast af, er svo fullur fagnaðar yfir láni sínu, að hann getur ekki varið einu andartaki til þess að hugsa um druknandi bróður sinn. Himininn gerir ekkert annað en að skotra augunum á eymd jarðarinnar og það augnaráð er fult af fyrirlitningu sælunnar og kæruleysi hamingjunnar. Borgir fara á kaf í rennandi hraunleðju, jörðin rifnar og þúsundir manna farast, hendur eru teygðar til himins í bæn, en guðirnir eru alt of hamingjusamir til þess að fara að hjálpa börnum sínum. Hlæjandi guðir eiga ekkert skylt við grátandi menn. Fögnuður himnanna yfirgnæfir andvörp jarðarinnar. 

Þegar við höfum nú gert okkur grein fyrir hvernig maðurinn skapaði guðina, hvernig hann varð skjálfandi þræll síns eigin sköpunarverks, vaknar auðvitað sú spurning, með hverjum hætti maðurinn hafi losað sig, þó ekki sje nema að nokkru leyti, úr klóm þessara himnahöfðingja, þessara einvaldsdrotna skýanna og harðstjóra? Hvernig gat það atvikast, að honum tókst, að svo miklu leyti sem raun er á orðin, að hrynda af sjer heigulslegum ótta og hindurvitnum? 

Uppgötvun reglu og skipulags hefir sennilega orðið fyrst til þess að beina huganum á rjetta leið af villigötum. Svo fór manninn að gruna, að ekki mundi alt sem fyrir kom., beinst að honum sjerstaklega. Hann tók eftir því, að brautir jarðstjarnanna breyttust ekkert, hvað sem mennirnir höfðust að, myrkvar komu með ákveðnu millibili og jafnvel halastjörnur líka. Af þessu sannfærðist maðurinn um það, að myrkvar og halastjörnur mundu engin áhrif hafa á sig fremur en hann hafði áhrif á myrkva og halastjörnur. Hann komst þá á þá skoðun,  að þessir hlutir væru ekki til vegna mannsins og honum hvorki til gagns eða ógagns. En af þessu leiddi, að maðurinn fór að athuga myrkva og halastjörnur með aðdáun en ekki ótta. Því næst fór hann að efast um, að hallæri væri sending frá hefnigjörnum og fautalegum guði, heldur mundi það oft eiga rætur sínar að rekja til fáfræði og umhyggjuleysi mannanna. Hann fór að sannfærast um, að farsóttir stöfuðu ekki af völdum illra anda. Hann fann að sjúkdómar stöfuðu af eðlilegum orsökum og þá mátti lækna með eðlilegum ráðum. Og loks varð honum ljóst, að bænir höfðu ekki sömu áhrif og læknislyf. Og sorgleg reynsla sagði honum, að guðir hans væru til engra hluta nytsamlegir, þeir komu honum aldrei til hjálpar ef hann var ekki fær um að hjálpa sjer sjálfur. Hann fór einnig að taka eftir því, að einstakar athafnir hans stóðu ekki í neinu sambandi við það sem fram fór í skýjunum, að honum var með engu móti unt, hversu ilskufullur sem hann var, að koma af stað fellibyl eða afstýra fellibyl. Eftir margra alda hugarstrit komst hann loks að þeirri niðurstöðu, að orðahnippingar við prest mundu ekki óhjákvæmilega koma af stað jarðskjálfta. Hann tók eftir því, og undraðist stórum, að elding gat steindrepið góðan mann, þó illur maður slippi skaðlaus frá henni. Hann neyddist til að fallast á þá niðurstöðu, sem öllum öðrum er daprari, að það sigrar ekki alltaf sem rjett er. Hann tók eftir því, að guðirnir tóku ekki altaf svari þeirra sem máttarminni voru eða saklausir. Við og við sá hann sjer til undrunar, að fríhyggjumenn voru hraustir og heilbrigðir ekki síður en aðrir. Einnig tók hann eftir því, að harðir vetur virtust ekki stafa af því, að hann hafði látið undir höfuð leggjast að gjalda tíund til prests og kirkju. Hann fór að gruna, að skipulag alheimsins mundi ekki haggast honum í hag, hvenær sem hann hefði yfir einhverja trúarjátningu. Hann komst einnig að raun um, að mörg börn gerðu sig sek um þjófnað þó skírð hefðu verið á rjettan hátt. Honum fór að verða ljós hinn mikli munur á trú og rjettlæti og að játendur sama guðs bárust á banaspjótum að yfirlögðu ráði. Hann sá, að trúarbragðakritur fylti heiminn af hatri og þrælkun. Hann dirfðist líka að draga í efa, að guð mundi nokkuru sinni hafa afskifti af rás viðburðanna. Honum urðu kunnar ýmsar staðreyndir, sem komu algerlega í bága við hindurvitnaskoðanir forfeðra hans. Þegar hann rakst á rangar og villandi staðhæfingar í hinum helgu bókum, fór trú hans á algildi þeirra að riða, og þegar hann komst að raun um, hve fáfróðir prestarnir voru í sumum efnum, tók virðing hans fyrir prestshempunni að rjena. Þetta var árroði frelsisdags skynseminnar. Menning mannkynsins hefir aukist að sama skapi sem vald trúarinnar hefir þverrað. Og vitsmunaframfarir mannsins eru undir því komnar, hve oft hann getur látið gömul hindurvitni í skiftum fyrir ný sannindi. Kirkjan gerði manninn aldrei færan um að feta, í eitt einasta sinn, komið á slíkum skiftum. En aftur á móti hefir hún beitt öllum sínum mætti til þess að hindra slík skifti. Maðurinn hefir fundið margt rangt í trúarhugmyndum sínum, án þess að kirkjan benti á það. Hann þurfti ekki annað en að lesa biblíuna til þess að verða það ljóst, að guðshugmyndirnar þar voru lægri og siðaspiltari en guðshugmyndir lægstu villimanna. Honum varð það líka fullljóst, við lestur biblíunnar, að hana hlutu að hafa samið menn, sem ekki höfðu snefil af þekkingu á allra almennustu náttúrufyrirbærum. Maðurinn tók líka eftir því, að altaf voru að koma fram menn, þó strjált væri, sem höfðu djörfung til að segja sannfæringu sína afdráttarlaust. Sjerhver öld á einhvern speking, einhvern efunarmann, einhvern rannsóknarmann, einhvern sannleiksvott, einhvern drengilegan verndara rjettlætisins og frelsisins, sem með gleði og hugdirfð berst gegn blindu æði hindurvitnanna. Þessir heilögu píslarvottar voru venjulega rifnir í tætlur af guðstrúarmönnum. Sókrates varð að tæma eiturbikarinn vegna skorts á virðingu fyrir guðunum. Hópur trúmanna krossfesti Krist fyrir guðlast. Trúaður maður telur sig vinna sjer mest til ágætis, þegar hann fargar óvinum sínum eftir skipun guðs. Orsök allra trúarbragðaofsókna er sambland af ást á guði og hatri til mannanna.

Trúarbragðastríðin, sem ötuðu jörðina blóði, gerðu þó það gagn, að þau vöktu hjá fjölda manna hatur til allra trúarbragða og fyrirlitningu fyrir þeim. Hugsandi menn fóru að efast um guðlegan uppruna þess trúarsiðar, sem kom inn hjá játendum sínum virðingarleysi fyrir rjetti annara. Sumir fóru að bera kristindóminn saman við trúarsiði heiðinna manna, og gátu þá ekki undan komist þeirra sannfæringu, að illa mundi svara kostnaði að láta lífið fyrir þann mun, sem þar var á milli. Þeir urðulíka þess vitandi, að aðrar þjóðir með öðrum trúarsiðum voru hamingusamari og þróttugri en þeirra eigin þjóð. Þá fór að gruna, að þegar alt kæmi til alls, væri gildi trúar þeirra ekki næsta mikið í raun og veru. Í þrjár aldir samfleytt reyndu kristnir menn að ná gröfinni, sem Kristur einusinni hafði verið lagður í, undan yfirráðum “vantrúarmannanna.” Í þrjár aldir samfleytt biðu herskarar krossins hvern ósigurinn öðrum verri fyrir herjum ósvífinna svikara. Þessi óhrekjandi staðreynd sáði frækornum vantraustsins á akur kristninnar, og þúsundir á þúsundir ofan tóku að vantreysta þeim guði, sem sí og æ laut í lægra haldi fyrir Múhameð. Þjóðirnar fóru líka að átta sig á því, að verslunarviðskifti sköpuðu vináttu, þar sem trúin hafði varið fjandskap, og að trúarástundun kom í bága við friðsemi milli þjóða og einstaklinga. Þeir komust að raun um, að kærleikur til guðanna útrýmdi kærleik til mannana, að syndauppgjöf var hneykslanleg ósvífni, að þeir sem verstir voru báðu fyrir óvinum sínum af einskærri hræsni og að auðmýkt og harðstjórn voru tvær álnir af sama vaðmáli.

Öldum saman hefir staðið látlaus barátta milli örfárra, hugdjarfra manna og kvenna annarsvegar og fáfróðrar, trúandi mergðar hinsvegar. Það var baráttan milli trúar og þekkingar. Fámennið hjelt fram skynseminni, heiðarleikanum, lögunum, frelsinu þektum hlutum og sælu í þessum heimi. Fjölmennið hjelt fram óttanum, hleypidómunum, krafraverkunum, þrælkuninni, óþektum hlutum og útskúfun í öðrum heimi. Fámennið sagði: “Hugsaðu!” Fjölmennið sagði: “Trúðu!”

Fyrsta efasemdin var móðurlíf og vagga framfaranna.

En jafnskjótt sem maðurinn hreyfði fingur til rannsókna, reiddi kirkjan hnefann. Stjörnufræðingurinn rannsakaði hiningeiminn. Kirkjan brennimerkti á enni hans orðið “guðníðingur”. Og ekki er til ein einasta tindrandi stjarna á himninum, sem ber kristið nafn. Jarðfræðingurinn skelti skollaeyrunum við orðum kirkjunnar. Hann kafaði niður í innýfli jarðarinnar, las sögu hennar á steinbókum og fann fjölda undursamlegra minninga í skauti hennar frá liðnum öldum. Gamlar kenningar urðu að dusti í deiglu efnafræðingsins, en í staðinn komu nytsöm sannindi. Trúarhugmyndunum hefir verið kastað í deiglu vísindanna, einni á fætur annari. Og eftir hefir ekki annað sjest en ofurlítið gjall á botninum. Smásjáin hefir leitt í ljós nýjan heim. Vísindamennirnir hafa hvergi fundið takmörk, og hvergi – hvorki á himni eða jörðu – hafa þeir orðið neins varir, sem kalla mætti yfirnáttúrlegt eða óháð lögmálum náttúrunnar. Þeir hafa hvergi orðið varir minstu sönnunar fyrir utanaðkomandi áhrifum.

Það eru þessar óræku sannanir, sem hafa komið manninum til þess að varpa af sjer oki trúar og hindurvitna. Það eru þessar glæsilegu staðreyndir, sem kipt hafa veldissprotanum úr höndum prestanna.

Í kirkjugarði þeim hinum mikla, sem kallast Urður, hvíla flest trúarbrögð mannanna og nálega allir guðir þeirra. Heilög musteri Indverja eru fornrústir einar. Um súlnaraðir, múrbrúnir og hálfhrunda veggi, vefur sig vínviður. Horfinn er Brahma, hinn gullni glæsti, með fjögur höfuð og fjóra arma. Horfinn er Vishnu, vegandi ilskunnar, með þrjú augu og hálsfesti úr höfuðkúpum. Horfinn er Siva, hinn herskái, rauður að lit, sem væri hann baðaður í blóðtjörnum. Horfin er gyðjan Kali. Horfin er Draupadi, hin armhvíta og Krishna, frelsarinn. Isis er hætt að reika tárastokkin um bakka Nílar og leita að Osiris dauðum. Reiðulegur skuggi Tyfons fellur ekki framar á öldurnar. Sólin er eins og áður og kyssir, gullnum geislum, varirnar á líkneski Memnons. En Memnon er þögull eins og steinhöllin. Skartdjásnin eru horfin í eyðimerksandinn og ryksugir smurlingar bíða enn eftir upprisunni, sem prestar þeirra hjetu þeim. Gamlar trúarkenningar, höggnar í stein, eru horfnar í ráðgátu gleymdrar og týndrar tungu. Flúinn er Óðinn af fjöllum Norðurlanda. Eins er um Frey og Ými jötunn. Þagnaður er Þór, þursabani og hamar og reið horfin af lofti. Sundruð eru steinvirki Drúidanna fornu og horfin á fjallatundunum hulin aldagömlum mosa. Eldar Persa og Azteka eru kulnaðir í ösku fyrnskunnar, og enginn tendrar, eða elur að nýjum þann heilaga eld. Harpa Orfeusar er þögnuð. Bikar Dyonysosar er tæmdur í botn og varpað í sorp. Afrodita er dauður steinn og ástin bifar ekki svanhvít brjóst hennar framar. Ár og lækir streyma sem áður en þar baða sig engir vatnaguðir. Vindurinn þýtur í trjánum, en engir skógarguðir dansa í lundinum. “Hin heilögu goð eru af Ólympi ærð.” Fagrar konur geta ekki hænt þau þangað aftur og Danar liggur nakin fyrir ásjónum stjarnanna. Þrumurnar á Sinai eru þagnaðar að eilífu. Raddir spámannanna eru þagnaðar og landið, sem áður flaut í mjólk og hunangi, er nú eyðimörk ein. Trúarsagnirnar hafa fallið í gleymsku, hver á fætur annari. Skuggarnir eru horfnir, en staðreyndir og sannindi komin í þeirra stað. Alt yfirnáttúrulegt er horfið. Alt náttúrulegt er við lýði. Guðirnir eru dauðir. Mennirnir lifa.

Það er um þjóðirnar eins og einstaklingana. Þær eiga sitt æskuskeið, þroskaskeið og hnignunarskeið. Sama er að segja um trúarbrögðin. Sömu óhjákvæmilegu örlögin bíða þeirra allra. Guðirnir hverfa með þeim þjóðum, sem þá hafa skapað. Þeir eru skapaðir af mönnunum og verða að deyja eins og mennirnir. Ein öldin vegsamar guði, sem önnur öld forsmáir. Trúarbrögð okkar aldar eru engin undantekning frá þessari almennu reglu. Þau verða höfð að athlægi í framtíðinni. Þegar vegur Indlands var mestur, sat Brahma í hásæti heimsins. Þegar veldissprotinn fluttist til Egyptalands, urðu Isis og Osiris æðstu átrúnaðargoð mannkynsins. Grikkland náði æðstu völdunum og Seifur var færður í purpurakápu heimsstjórnandans. Jörðin skalf undir herskörum Rómaríkis, og Júpiter kreisti í lófum sjer eldingar himinsins. Rómarveldi hrundi. Með blóðugu sverði ruddust kristnir menn til valda og urðu drottnandi þjóðir. Kristur situr nú í gamla hásætinu....Hver skyldi taka við af honum?

Trúarhugmyndirnar verða máttarminni með hverjum deginum sem líður. Gamli andinn fjarar út úr bókum og játningum. Fölskvalaus undirgefni og óslökkvandi trúareldur voru einkenni kirkjunnar á fyrstu öldum hennar. Nú eru þessi einkenni horfin og koma aldrei aftur. Helgisiðirnir haldast, en gamla trúin dregst upp og deyr í hjörtum mannanna. Rökin eru máð og slitin og sannfæra engan mann framar; og þær ásakanir, sem menn fölnuðu fyrir áður, verka ekki á okkur nútíðarmenn. Við hæðumst að þeim og fyrirlítum þær. Kraftaverkin verða æ fágætari, eftir því sem tímar líða og ályktanir þær, sem sannfærðu forfeður okkar, fullnægja okkur ekki. Milli trúar og þekkingar er ósættanlegur ágreiningur. Þær geta ekki báðar þrifist í sama heila eða sama heimi.

Jeg afneita öllum trúarjátningum og öllu því, sem sannindi kallast í trúarbrögðum. En þrátt fyrir það skal enginn finna í hjarta mínu eða á tungu minni eitt einasta niðrandi orð um þær vongóðu og viðkvæmu sálir, sem trúa því, að öll óhljóð geti runnið saman í samræmi; sem trúa því, að alt ilt geti orðið gott á einhvern óskiljanlegan hátt; sem trúa því, að yfir og utar öllu sje til vera sem á einn eður annan hátt rjettlæti öll mannanna börn. En því meira ásaka jeg þá, sem eru svo forhertir að halda því fram, að sáluhjálp sje nálega ófáanleg; sem halda því fram, að fordæming sje aðalreglan; sem halda því fram, að allar leiðir heimsins liggi til helvítis; sem fylla lífið ótta og dauðan skelfingu; sem bölva vöggunni og hæða gröfina. Þessir menn eiga ekki annað skilið en meðaumkvun, fyrirlitningu og þykkju.

Skynsemi, athugun og reynsla – þessi heilaga þrenning vísindanna – hefir kent okkur, að vellíðan er hið eina sem gott er, að tími hamingjunnar er komin og fullkomin hamingja fæst með því einu móti, að gera aðra hamingjusama. Það er okkur nóg. Í þeirri trú eigum við að lifa og deyja. Væri það hugsanlegt, að mönnum tækist að sanna tilveru yfirnáttúrlegrar veru, þá er nægur tími fyrir hendi að heykjast í hnjáliðunum. En þar til það verður, skulum við standa rjettir og bera höfuðið hátt.

Þrátt fyrir þá staðreynd, að trúlausir menn hafa á öllum tímum barist fyrir mannrjettindum, að þeir hafa verið ótrauðir forsvarsmenn frelsi og rjettlætis öldum saman, skyrrist kirkjan ekki við að bera það á okkur látlaust, að við viljum rífa niður, án þess að byggja upp í staðinn. Kirkjan ætti þó, að minsta kosti nú á dögum, að skilja það, að það er með öllu ógerlegt að svifta menn skoðunum sínum. Saga trúarbragðaofsóknanna sannar fullkomlega þá staðreynd, að mannsandinn rís á móti hverri tilraun, sem gerð er til þess að kúga hann og binda með valdi. Mannsandinn fylgir gömlum skoðunum, þar til hann er orðinn móttækilegur fyrir aðrar nýrri. Jafnskjótt sem við uppgötvum sannleikann vörpum við villukenningnum frá okkur.

Læknir nokkur vitjaði sjúklings, sem var kryplingur, og bauð honum alla hjálp, sem sjer væri unt að veita. Hann byrjaði á því, að fræða sjúklinginn um eðli sjúkdómsins og verkanir, talaði um áhrif ýmsra lyfja, sagði að hreyfing væri holl, vatn og ljós væri heilsusamlegt, og um margt annað, sem orðið gæti til bóta sjúkum mönnum. Læknirinn talaði af svo miklum lærdómi og sannfæringarkrafti, að kryplingurinn varð loks skelkaður og sagði: “Takið ekki frá mjer hækjurnar mínar, þær eru eina stoðin mín, jeg væri ósjálfbjarga aumingi ef jeg hefði þær ekki.” “Jeg ætla ekki að taka frá yður hækjurnar”, sagði læknirinn, “jeg ætla að gera yður heilbrigðan, og þá kastið þjer sjálfur hækjunum.”

Vantrúarmennirnir vilja gefa mönnum virkileik jarðarinnar í staðinn fyrir þokuheim skýanna. Þeir vilja gefa mönnum sannanir og þekking í staðinn fyrir trú og hindurvitni. Þeir vilja gefa huganum frjálsræði í staðinn fyrir kúgun guðfræðinnar.

Við höldum því ekki fram, að kenningar okkar sjeu sannar í öllum greinum. Við sjáum ekki fyrir endann á þroska mannsandans. Við getum ekki rakið alla þræði í voð efnis og afls. Saga einnar frumeindar er jafn torskilin ráðgáta, eins og saga alheimsins. Dropinn er eins dásamlegur og hafið. Laufblaðið er eins dásamlegt og allur skógurinn, og eitt sandkorn er jafn furðulegt eins og allar stjörnur himinsins.

Við viljum engar hömlur leggja á ókominn tíma. Við viljum einungis leysa nútímann úr læðingi. Við viljum ekki búa til hlekki á börn okkar. En við viljum brjóta þá hlekki, sem feður okkar suðu saman á okkur. Við erum talsmenn rannsóknar og frjálsrar hugsunar. En við erum ekki nægjusamir um ályktanir. Trúin er sígjörn, það er heimspeki ekki. Vísindin ryðja vegi andans á sama tíma sem trúin reisir fangelsi. Við þykjumst ekki hafa siglt fyrir öll annes og brúað allar torfærur. En við lítum svo á, að betra sje að elska menn en að óttast guði; að það sje meira og háleitara að hugsa sjálfur, en hafa eftir trúarjátningar. Við teljum okkur ekki geta unnið alt á einum degi. En við viljum neyta allra krafta í þágu framfara mannkynsins. Við göngum þess ekki duldir, að takmarkinu er ekki náð, þó búið sje að hreinsa burtu alla guði og yfirnáttúrlegar verur...Takmarkið er hamingja mannsins og vellíðan.

Það er ekki takmark jarðræktarinnar að ryðja skóg. Og það er ekki takmark verslunarinnar að vinna bug á sjóræningjum.

Við leggjum undirstöðurnar undir voldugt musteri framtíðarinnar – ekki musteri allra guða, heldur musteri allra þjóða. Við neytum allrar orku til þess að flýta fyrir því að sá dagur komi, að mannkynið hætti að ala önn fyrir milljónamæringum og betlurum, - burðast með spikhlaðnar landeyður og horaða iðjumenn – sannleika klæddan í tötur og lygi í pell og purpura. Við mænum í eftirvæntingu eftir þeim degi, þegar það verður mest metið, sem nytsamt er, þegar skynsemin tekur sjer bústað í heilum allra manna og verður konungur konunganna og guð guðanna.

---