Guðspjöllin sem heimildir

2. hluti: Var Jesús til?

Í fyrstu greininni í þessari greinaröð var farið yfir þær hlutlausu heimildir sem til eru frá fyrstu og annarri öld og bent á að þær eru alls ekki eins traustar og af er látið. Allar skrifaðar löngu eftir atburði, eitthvað er viljandi falsað, annað kannski óviljandi, en ekkert sem hægt er að benda á sem hina endanlegu staðfestingu.

Hinn áleitni efi um tilvist Jesú vaknar fyrst og fremst við lestur Nýja Testamentisins, einkum guðspjallanna og Pálsbréfa, en einnig eru önnur rit í Nýja Testamentinu sem fá mann til að velta því fyrir sér hver þessi Jesú hafi eiginlega verið, hvaða trú hann hafi boðað, og hvort eitthvað sé hægt að vita um hann sem mann.

Í þessari grein lítum við á guðspjöllin og af hverju þau ein og sér gefa tilefni til að efast um að Jesú hafi verið til.

„Ábyrgir sagnfræðingar“

Eins og fram kom í fyrri grein fullyrti Gunnar Jóhannsson guðfræðingur og prestur í sinni grein að hugsanleg ekki-tilvist Jesú væri eitthvað sem „enginn ábyrgur sagnfræðingur tekur alvarlega.“

Hvað meinar Gunnar með „ábyrgur“? Er það „innmúraður og innvígður“ sagnfræðingar eða er það sagnfræðingur sem telur sig ábyrgan fyrir því að viðhalda viðtekinni hugmyndafræði? Hvað svo sem Gunnar var að reyna að segja er ljóst að sagnfræðingar, guðfræðingar og aðrir fræðimenn á þessu sviði sem hafa efast um tilvist Jesú eru talsvert færri en hinir.

Langflestir fræðimanna á þessu sviði eru enda kristnir eða koma frá kristnum bakgrunni, tilvist Jesú er fyrir þeim sumum trúarleg nauðsyn, en fyrir öllum svo stór partur af menningu og uppeldi að erfitt er að horfa framhjá.

Fræðimennska er að miklu leyti áframhald þess sem aðrir hafa rannsakað, frekari úrvinnsla aðferða og hugmynda sem aðrir hafa sett fram. Og þegar bróðurparturinn af fræðimennsku á þessu sviði gengur út frá því sem gefnu að Jesú hafi verið til getur verið erfitt annað en að viðhalda þeirri grunnforsendu.

Margir fræðimenn, bæði meðal þeirra sem telja að Jesú hafi verið til og þeirra sem efast, hafa bent á að þessi grunnforsenda fræðimennskunnar sé að mörgu leyti til óþurftar, að fræðimenn hafi takmarkað frelsi ef ávallt sé gengið út frá óhagganlegri, en ósannanlegri, grunnforsendu.

Ritunartími guðspjallanna

Eins og allir vita eru guðspjöllin fjögur, kennd við þá Markús, Matteus, Lúkas og Jóhannes. Fræðimenn telja þau yfirleitt skrifuð í þessari röð, þ.e. Markús elst og Jóhannes yngst. En hvenær eru þau rituð?

Ritunartíma fornbókmennta, þar sem nákvæmt ártal er ekki þekkt, má nálgast með því að reyna að fastsetja tvö ártöl – fyrsta mögulega ritunartíma og síðasta mögulega ritunartíma – og helst þannig að sem styst sé á milli þeirra. Vitneskja höfundar um sögulega atburði eða önnur rit sem hægt er að tímasetja hjálpar við að þrengja að fyrsta mögulega ritunartíma, og umfjöllun um eða tilvitnun í guðspjöllin í öðrum ritum sem hægt er að tímasetja hjálpar okkur að finna síðasta mögulega ritunartíma.

Síðasti mögulegi ritunartími Guðspjallanna er um eða uppúr miðri annarri öld því það er fyrst þá sem við finnum tilvitnanir og umfjöllun um þau annars staðar. Markíon frá Sínópe birtir nokkurs konar Nýja Testamenti líklega árið 144 sem innihélt eitt guðspjall mjög líkt því sem við köllum Lúkasarguðspjall auk Pálsbréfa. Markíon var gnostíker og riti hans hafnað af hinni verðandi Kaþólsku Kirkju, sem einnig leit Pálsbréfin hornauga lengi eftir vegna áhuga Markíons á þeim.

Írenaeus biskup af Lyons er sá fyrsti sem um 180 nefnir fjögur guðspjöll sem verandi „sönn“ (falla undir það sem á grísku nefnist canon eða mælistika – samkvæmt Írenaeusi þá „mælast“ þau fjögur guðspjöll sem við höfum sem „sönn“ en önnur ekki). Önnur guðspjöll voru til á þessum tíma (t.d. líkega Júdasarguðspjall) en þau sluppu ekki framhjá mælistiku Írenaeusar.

Hvað varðar fyrsta mögulega ritunartíma þá eru nánast allir fræðimenn sammála um að höfundum guðspjallanna hafi verið kunnugt um eyðingu musterisins árið 70. Óskhyggja kristinna trúfræðinga fær þá til að halda því fram að Markús hafi getað séð eyðingu musterisins fyrir um leið og uppreisn gyðinga hófst árið 66 og mjög algeng ártöl sem m.a. má sjá á Wikipedia draga dám af því: Markúsarguðspjall sé skrifað um 66-70, Matteus og Lúkas um 85-90 og Jóhannes um 90-110.

Það er þó enginn raunverulegur fótur fyrir þessum ártölum, og höfundi Markúsarguðspjalls var líklega kunnugt um Gyðingastríð Jósefusar frá 78, nokkuð sem virðist blasa við leikmanni við lestur bókarinnar.

Ef við lítum til eyðingar musterisins árið 70 er furðulegt hversu litla umfjöllun sá gríðarlega mikilvægi atburður fær í guðspjöllunum, musterið virðist algjört aukaatriði. Væru þau skrifuð stuttu eftir fall musterisins skyldi maður ætla að vonir um endurbyggingu þess, eða tilfinningar tengdar eyðingu þess, væru höfundum ofarlega í huga. Musterið var miðpunktur Gyðingdóms og hafði verið öldum saman og fórnarathafnirnar í musterinu voru eitt aðalatriðið í gyðingdómi eins og kemur t.d. vel fram í bréfum Páls. Upphaf fyrra gyðingastríðs snérist bókstaflega um hverjir mættu fórna í musterinu, nokkuð sem samtímamenn tóku mjög alvarlega. Fálæti guðspjallanna er því furðulegt.

Það er ekki fyrr en eftir síðustu uppreisn gyðinga á árunum 132-135 sem musterismiðaður gyðingdómur líður undir lok og hinn rabbíníski gyðingdómur tekur við. Gyðingar gerðu hér enn eina uppreisnina gegn Rómverjum, sú fyrsta á árunum 66 til 70 var bundin við Palestínu og endaði með eyðileggingu musterisins. Önnur uppreisnin á árunum 115-117 hefur verið kölluð “uppreisnin í dreif” enda voru það gyðingar utan Palestínu sem þá risu upp. Sú milljón gyðinga sem bjuggu í Alexandríu á tímum Fílós, sem og margar aðrar byggðir gyðinga utan Palestínu, urðu fyrir verulegum skakkaföllum.

Þriðja uppreisnin 132-135 var leidd af Símoni nokkrum bar Kokhba („sonur ljóssins“). Margir gyðingar, þar á meðal prestastéttin, töldu Símon vera messías þann sem ritningarnar boðuðu og uppreisnin sem hann leiddi náði um allt Rómarveldi þar sem gyðinga var að finna. Við lok uppreisnarinnar var gyðingum bannað að koma til Jerúsalem, nafni borgarinnar var breytt og Júpítershof reist á rústum musterisins. Enn þann dag í dag harma gyðingar þessa atburði stríðsins 132-135 sem mun verri hörmungar en uppreisnin 66-70, og upphaf landflótta þeirra.

Sumir fræðimenn hafa varpað fram þeirri spurningu hvort uppreisn Símons bar Kokhba, hins “falska” messíasar gyðinga, hafi verið kveikjan að ritun guðspjallanna. Hér er athyglisvert að skoða Markúsarguðspjall þar sem segir í þrettánda kafla: „En þegar þér sjáið viðurstyggð eyðingarinnar standa þar er síst skyldi – lesandinn athugi það – þá flýi þau, sem í Júdeu eru, til fjalla“ (13:14) sem vísar beint til Daníelsbókar í Gamla Testamentinu þar sem fjallað er um það þegar Antíokkus Epífanes Sýrlandskonungur lét reisa Appollóstyttu í musterinu árið 167 fyrir okkar tímatal. Það að Markús skuli vitna svona beint í þennan atburð hjá Daníel og tala um leið til lesandans gæti vel verið vísun í svipaða atburði eftir 135 og ritunartími fyrsta guðspjallsins þá eftir seinni uppreisnina.

En hér er kannski of langt seilst, og þar sem aðrir en “ábyrgir“ sagnfræðingar forðast að rannsaka þessa sögu nánar getum við ekki komist mikið nær ritunartíma Guðspjallanna en milli 70 og 144. Þau eru því ekki samtímaheimild, á milli meintra atburða og ritunartíma líða minnst 40 ár svo ekki sé minnst á stórstyrjöld og eyðingu Jerúsalem og musterisins.

Hversu áreiðanleg eru guðspjöllin?

Það veit enginn hverjir höfundar guðspjallanna voru eða hvað þeir hétu þó hefð sé fyrir því að nafngreina þá. Það er afskaplega hæpið að þeir hafi verið sjónarvottar að atburðum enda gefa þeir hvergi til kynna að svo sé. Og það er með öllu útilokað að þeir segi allir satt og rétt frá því þeir eru ekki sammála – og þar sem tveir höfundar segja sitt hvað geta ekki báðir sagt satt frá.

Þó guðspjöllin séu fjögur þá teljast þau varla vera nema tvær sjálfstæðar heimildir. Annars vegar eru samstofna guðspjöllin þrjú, Markús, Matteus og Lúkas, og hins vegar Jóhannesarguðspjall. Munurinn á þessum tveimur heimildum er verulegur, tímasetningar allt aðrar jafnvel þegar kemur að því hvaða ár og dag Jesú var krossfestur, guðfræðin verulega ólík og fátt sem gefur tilefni til að treysta annarri heimildinni frekar en hinni.

Skyldleiki samstofna guðspjallanna þriggja er greinilegur – þeir Matteus og Lúkas nota stærstan hluta Markúsarguðspjalls, og eru að auki með allmikið sameiginlegt efni auk þess sem hver um sig bætir við lítilræði af eigin efni. Um 1900 fóru guðfræðingar að tala um ritið Q sem hugsanlega heimild að því efni sem er sameiginlegt Matteusi og Lúkasi en er ekki að finna í Markúsi. Megin inntak í meintri Q heimild er að finna í fjallræðunni hjá Matteusi. Seinni tíma guðfræðingar hafa bent á að allt eins líkleg skýring er að Lúkas hafi notað Matteusarguðspjall sem fyrirmynd en einnig haft hliðsjón af Markúsarguðspjalli. Það sé því í raun ekki grundvöllur fyrir því að ætla að sjálfstætt Q rit hafi verið til (nafnið Q kemur úr þýsku, „quelle“ eða uppspretta).

Jafnvel þótt þeir félagar hafi haft eitthvert Q rit til hliðsjónar þá inniheldur það eingöngu orðskviði, stuttar en hnitmiðaðar setningar sem Jesú á að hafa tjáð fylgjendum sínum. Q er því ekki heimild um tilvist Jesú, orðskviði getur hver sem er skáldað eða safnað saman úr öðrum áttum og eignað hverjum sem hann vill.

Þrátt fyrir líkindin milli samstofna guðspjallanna þriggja eru þau um margt ólík. Röð atburða er ekki sú sama, guðfræðin er ólík og sú mynd sem dregin er upp af Jesú er einnig ólík. Enda hefur tilgangur höfunda fyrst og fremst verið að koma á framfæri sinni guðfræði, sýn á Jesú og fyrir hvað hann ætti að standa.

Ritaðar heimildir um æfi og starf Jesú sem finna má í Nýja Testamentinu eru því í rauninni tvær, þar af er annarri dreift á þrjár bækur. Guðfræðingar telja að höfundar hljóti að hafa lagt munnmælasögur til grunns fyrir ritum sínum og má það vel vera. En munnmælasögur geta verið skáldskapur allt eins og skrifaðar og guðfræðingar falla nánast allir í þá gildru að gefa sér sem grunnforsendu að Jesú hafi verið til og því hafi verið frá einhverju raunverulegu að segja. Sögur um hann hljóti því að hafa einhvern raunverulegan grunn, einhvern sannleikskjarna, sama hvernig þær birtast okkur á endanum.

Hinn sameiginlegi kjarni

Margir fræðimenn hafa bent á að guðspjöllin séu rituð í ákveðnum tilgangi, höfundar séu hver fyrir sig að skrifa fyrir sína samtíð og birta sinn skilning á Kristni og Jesú. Einnig er ljóst að þeir eru ósammála um margt, einkum röð atburða og staðsetningu, en einnig sjálfan boðskapinn, guðfræðina, hvernig persóna Jesú var og hvað honum gekk til.

Margir hafa einnig bent á að frásagnir guðspjallamannanna beri sterkan keim af helgisögum, að atburðum og orðum sé stillt upp í ákveðnum tilgangi hverju sinni, og því aldrei ljóst hvort eitthvað af þessu hafi gerst „í raun og veru“.

Þar sem misræmi er í frásögnum guðspjallanna er því engin leið að vita hvort ein sagan sé réttari en hin – og ljóst að í það minnsta einhverjar þeirra eru skáldaðar. Kraftaverkin eru augljós skáldskapur, og sumir kaflar (t.d. þar sem Lúkas lýsir orðum Jesú í einrúmi) eru einnig augljós skáldskapur.

Meðal “ábyrgra“ fræðimanna ætti séra Gunnar að þekkja Helmut Koester en bækur hans hafa lengi verið notaðar sem kennslubækur við guðfræðideild Háskólans. Helmut hefur þetta að segja um guðspjöllin: „þau fela í sér miklar hindranir fyrir sagnfræðinginn sem vill nýta þau sem heimildir um Jesú ... frásagnir þær sem finna má í guðspjöllunum taka ekki útgangspunkt í sagnfræði ...“ („History and Literature of Early Christianity“ 1982, annað bindi, bls. 4). Guðspjöllin eru trúarlegar yfirlýsingar, bænir og helgisagnir að mati Helmuts.

Frásagnir guðspjallanna eru því allar litaðar af sama efasemdarlitnum, enda hafa fræðimenn oft fundið sig tilneydda til að falla niður á að það eina sem þeir telja alveg öruggt, kjarninn í sögunni: Jesú var til og hann var krossfestur.

En sama má segja um marga aðra uppreisnarmenn og trúarleiðtoga í Palestínu fyrstu aldar. Af hverju spretta trúarbrögðin kristni frá Jesúsi en ekki t.d. frá „Egyptanum“ sem Jósefus segir frá og virðist hafa verið talsvert öflugur trúarleiðtogi í andstöðu við kerfið, sem safnaði fylgismönnum sínum saman á Ólívufjalli og hvatti þá til dáða áður en hann var stöðvaður af Rómverjum?

Stutta svarið við þessari spurningu er að fylgismenn Jesúsar hafi talið að hann hafi risið upp frá dauðum. Þetta eitt getur skýrt tilvist kristninnar – ekkert af því sem Jesú á að hafa sagt og gert getur talist grundvöllur að nýjum trúarbrögðum umfram svo mörg önnur, það er eingöngu upprisan sem gefur Kristni sinn trúarkjarna.

Þetta er auðvitað aðalatriðið hjá Páli (og í raun það eina sem skiptir máli): Dauðinn og upprisan. Og trú á upprisuna virðist vera það eina sem getur skýrt af hverju Kristni varð að trúarbrögðum. Ekkert annað í guðspjöllunum eða Pálsbréfum gefur tilefni til trúar.

Annar „ábyrgur“ fræðimaður er daninn Per Bilde, prófessor í guðfræði við háskólann í Árósum, en hann gaf árið 2007 út kennslubókina „En religion bliver til“. Per dregur ekkert í land með hversu lélegt heimildargildi guðspjöllin hafi. En á meðan Helmut Koester fjallar hvergi um hugsanlega ekki-tilvist Jesú þá tekur Per Bilde skýra afstöðu – að hans mati var Jesú án efa til þrátt fyrir efasemdir sumra.

Per er þó fyrst og fremst að reyna að skýra og skilgreina hvernig Kristni hafi orðið til því eins og hann bendir á þá hafa rannsóknir guðfræðinga og sagnfræðinga undanfarin 200 ár eða meira ekki getað gefið neina haldbæra skýringu á tilurð kristninnar. Tilvera Jesú ein og sér er ekki nóg, guðspjöllin eru ekki nóg, jafnvel hugsanleg upprisa er ekki nóg.

Hér er rétt að staldra við og benda á að það er trú á upprisuna sem er kjarninn í kristninni – ekki upprisan sem slík. Jafnvel þótt slíkur atburður hefði gerst „í raun og veru“ þá eru litlar líkur á að sjónarvottar hefðu getað sannfært nógu marga aðra til að trúa slíkri tröllasögu að trúarbrögð hefðu sprottið af. Og þar sem við vitum að upprisur gerast ekki í raunheimum þá er enn erfiðara að sjá hvaðan hin útbreidda trú á upprisu Jesú sprettur.

Það er athyglisvert að sjá hver afstaða Per Bilde er til spurningarinnar um uppruna kristni:

Það grunnstef – eða sú tilgáta eða kenning – sem ég hef smám saman öðlast trú á, og sem ég ætla að rökstyðja og nota sem grunn að þessari bók ... gengur út á að Jesú hafi ekki stofnað kristna trú; að hún hafi alls ekki orðið til í eitt skipti fyrir öll ... heldur gegnum langt ferli“ (bls. 35).

Per sér fyrir sér langvinnt ferli sem hefst með Jesú sem umbótamanni innan gyðingatrúar og lýkur ekki fyrr en við lok annarrar aldar að kristni verður til. En lesandinn getur ekki annað en furðað sig á því hvernig eða hvers vegna slík umbótahreyfing hafi getað leitt af sér trúarbrögð með dauða og upprisu sem kjarna.

Hinar algengu og velþekktu upprisur

Dauði og upprisa er grunnstef í mörgum trúarbrögðum sem við þekkjum úr fornöld. Flest þessara trúarbragða nefnast einu nafni launhelgar því fylgismenn máttu ekki segja frá því sem gerðist í helgiathöfnum. Dæmi um launhelgar eru trú á Ósíris og Ísis, Serapis, Díónýsius (Bakkus) og fleiri. Kistan er í Walters listasafninu í Baltimore.

Heimildir eru af skornum skammti, Ísistrú þekkjum við kannski best meðal grískumælandi úr skáldsögunni Gullni Asninn eftir Apuleíus, og Díónýsus í grískri útgáfu sinni sem Bakkus úr leikritinu Bakkynjurnar eftir Evripídes. Grunnstef virðist vera hin eilífa hringrás lífsins, þar sem jarðargróðurinn deyr að hausti en lifnar aftur að vori. Vínviðurinn er hér eitt sterkasta dæmið, og svo skemmtilega vill til að á steinkistu frá fyrstu öld má sjá prest Díónýsusar, vínguðsins, með langan staf með krossi efst með lítilli mannveru hangandi á krossinum.

Trú á Ósíris og Ísis eru líklega þau trúarbrögð veraldarsögunnar sem hafa lifað lengst og fengið mesta útbreiðslu, upphaf þeirra teygir sig nærri 5000 ár aftur í tímann og þau hverfa ekki fyrr en með sigri Kristninnar. Á tímum Rómverja var Ísistrú mjög útbreidd, oft með Serapis sem fylgismann hennar í stað Ósírisar, þó ekki væri hún alltaf litin hýru auga. Þeir feðgarnir Títus og Vespasían voru Ísistrúar og myntir slegnar af Vespasían eru með hann sjálfan á forhlið en Ísis á bakhlið.

Þrenningin Ósíris, Ísis og Hórus sonur þeirra, sem var algengasta birtingarmynd Ísistrúar í Egyptalandi, gæti allt eins verið fyrirmynd hinnar kristnu þrenningar – Hórus er sonur guðs, en er jafnframt sjálfur guð. Guðinn Ósíris deyr en lifnar aftur til lífsins eftir að hafa hangið í tré (að vísu í smábútum). Hjá Fornegyptum var Ósíris jarðargróðurinn, einkum kornið, sem óx yfir vetrarmánuðina með uppskeruhátið að vori [2].

Lýsingar á hátiðahöldum Ósírisar má víða finna. Við vorjafndægur var meygetnaði Ísisar fagnað og Hórus, hinn frelsandi sonur þeirra, fæddist á jólum við vetrarsólstöður. Að hausti syrgðu menn dauða Ósírisar en fögnuðu þrem dögum síðar við upprisu hans. Jarðargróðurinn, einkum kornmetið, var talið líkami Ósírisar og samkvæmt lýsingum virðist hér jafnvel mega finna fyrirmyndi hinnar heilögu kvöldmáltíðar. [1]

Hér, eins og svo víðar annars staðar í launhelgum, virðist skammt í fyrirmyndir að Jesú og Kristni. Margir hafa enda haldið því fram að Kristni sé einfaldlega samblanda af gyðingdómi og grískum og egypskum launhelgum, og að guðspjöllin eigi sér ekki meiri stoð í raunveruleikanum en Gullni Asninn eða Bakkynjurnar.

Það er þó rétt að benda á að kristni er um margt mjög ólík launhelgum eins og þær virðast hafa verið stundaðar, og þó ýmislegt gæti verið fengið að láni þaðan er eflaust of mikið sagt að hægt sé að skýra Kristni sem „bara“ enn eina launhelgina.

Hitt er þó ljóst að samtímamenn hinna fyrstu kristnu söfnuða þekktu mörg dæmi um upprisin goðmenni, sú hugmynd var ekki fjarstæðukennd og eflaust hafa flestir skilið þessar sögur táknrænt. Það er nokkuð stórt skref að ætla að raunveruleg manneskja hafi raunverulega risið upp frá dauðum, og þegar hinir frumkristnu fóru að halda slíku fram er líklegt að aðrir hafi talið að um einfeldningslegan misskilning væri að ræða, Jesú væri bara enn eitt upprisið goðmennið, dæmisaga sem fáfróðir kristlingar hefðu misskilið.

Jóhannesarguðspjall – Orð Guðs

Jóhannesarguðspjall er talsvert frábrugðið hinum þremur og er almennt talið skrifað talsvert seinna þótt einhverjir hlutar þess gætu verið eldri.

Jóhannes byrjar eins og frægt er, „Í upphafi var Orðið og Orðið var hjá Guði og Orðið var Guð. Hann var í upphafi hjá Guði. Allt varð til fyrir hann, án hans varð ekki neitt sem til er. Í honum var líf og lífið var ljós mannanna. Ljósið skín í myrkrinu og myrkrið tók ekki á móti því. “.

Hér er Jesú líkt við Orð Guðs, eða Lógos – hugtak sem þekkist hjá Fíló frá Alexandríu þar sem hann reynir að tvinna saman gríska heimspeki (einkum platónska) við gyðingdóm. Samkvæmt Fíló þá stjórnar Guð heiminum gegnum „aðstoðarmenn“, og þar af eru Sófía og Lógos þau tvö mikilvægustu. Lógos er þeirra æðstur, hvorki skapaður né óskapaður, óefnislegur, fyrsti sonur Guðs, ódauðlegur, án sjálfstæðs valds heldur handhafi Guðlegs valds. Sköpun heimsins, og stjórn Guðs yfir heiminum, á sér stað þannig að vilji Guðs skilar sér gegnum visku Guðs (Sófíu) til orðs Guðs (Lógos) sem er hinn eiginlegi „framkvæmdaraðili“ Guðs á jörðu.

Fræðimenn deila um hvort Fíló sé áhrifavaldur að þeirri guðfræði sem birtist í Jóhannesarguðspjalli einni öld síðar, eða hvort um aðskilin en þó skyld áhrif sé að ræða.

Jóhannesarguðspjallið gengur út frá því sem vísu í upphafsorðum að Jesú sé guðleg vera, að hann sé eilífur og algildur fulltrúi Guðs á jörðu. Boðskapur slíkrar veru skiptir í raun minna máli en tilvist hennar, dauði hennar og upprisa.

Önnur guðspjöll og leitin að hinum „sögulega“ Jesú

Um miðja síðustu öld fannst fjöldi handrita grafin í jörð í Egyptalandi, svokölluð Nag Hammadi handrit, sem opnuðu fræðimönum sýn inn í trúarbrögð gnostíkera og annarar jaðar-kristinna. Handritin eru talin vera grafin í jörð upp úr miðri 4. öld þegar yfirvöld kirkjunnar gerðu gangskör í því að útrýma „villutrúarritum“.

Meðal þessara handrita eru nokkur guðspjöll sem hafa hlotið töluverða frægð, þar á meðal Tómasarguðspjall sem er safn orðskviða og styrkir óneitanlega kenninguna um Q sem heimild að samstofna guðspjöllunum. Önnur guðspjöll frá Nag Hammadi eru Filippusarguðspjall, Pétursguðspjall og Sannleiksguðspjallið.

Annað handrit sem fannst á síðari hluta síðustu aldar er hið svokallaða Júdasarguðspjall. Handritið sjálft er frá miðri annarri öld og því væntanlega ritað á svipuðum tíma og hin „raunverulegu“ guðspjöll, og hefur eflaust fallið í „mælingu“ Írenaeusar.

Öll þessi guðspjöll sem fundist hafa eru augljóslega meira og minna tómur skáldskapur, bókmenntagrein trúarlegra skáldverka, þar sem alls kyns atburðir, orðskviðir og kraftaverk eru spunnin saman í „sanna“ frásögn af liðnum atburðum.

Tilvist þessara guðspjalla sýnir óneitanlega að það var langt í frá óþekkt að sögur á borð við þær sem við lesum í Nýja Testamentinu væru skáldaðar.

Þau fjögur guðspjöll sem almennt eru talin ekta bera einnig með sér að vera með í besta falli tæpa tengingu við raunverulega atburði. Fátt lýsir þessu betur en þær tilraunir ýmissa nútíma fræðimanna til að festa hendur á hvers konar maður hinn „sögulegi“ Jesú var. Skemmst er frá því að segja að engir tveir fræðimenn virðast sammála. Hinn „sögulega“ Jesú er einfaldlega ekki að finna í Nýja Testamentinu.

[1] Þessari málsgrein var breytt, upphaflega var hún: „Lýsing á uppskeruhátið til heiðurs Ósíris og Ísis er til frá því um 1000 f.o.t., hátiðin gerist að vori (um svipað leyti og páskarnir) og nær yfir þrjá daga. Fyrsta daginn deyr Ósíris en lifnar aftur á þeim þriðja. Heilög máltíð var hluti helgihaldanna, þar sem brauð táknar líkama Ósírisar en rauðlitaður bjór táknar blóð Ísisar sem gefur honum líf.“
[Heimildirnar styðja næstum því, en þó ekki að fullu, staðhæfingar í lok setningar.]

[2] Setning var uppfærð, upphafleg setning var: „Hjá Fornegyptum var Ísis táknmynd Nílar sem flæddi á hverju sumri, rauð til að byrja með, og Ósíris var jarðargróðurinn, einkum hveitið, sem óx yfir vetrarmánuðina með uppskeruhátið að vori.“