Darwin um trú

Merkasti líffræðingur sögunnar væri tvöhundruð ára í dag ef hann hefði lifað fáránlega lengi. Charles Darwin skrifaði á sínum tíma sjálfsævisögu sem var fyrst og fremst ætluð fjölskyldu hans. Hún var gefin út að honum látnum en því miður voru ákveðnir kaflar klipptir út. Hér á eftir er þýðing á þeim kafla sem varð fyrir mestri ritskoðun en hann fjallar um trúarviðhorf Darwins. Kaflinn er vissulega langur en er fyrirhafnarinnar virði. Fyrstu fjórar málsgreinarnar mynda líka ágæta heild ef lesendur vilja stytta útgáfu.

Í kaflanum sjáum við vel að Darwin var ekki trúaður. Hann taldi sjálfan sig agnostískan að því leyti að hann gat ekki útilokað mögulegan frumhreyfil, fyrstu orsök, sem hefði skapað heiminn og lögmál hans en síðan ekki haft nein afskipti af honum. Ef hann hefði lifað til að sjá vísindin afhjúpa fleiri leyndardóma alheimsins hefði hann væntanlega verið nokkrum skrefum nær að kalla sig einfaldlega guðleysingja. Við sjáum líka hvernig kenningar Darwins höfðu áhrif á siðferðisvitund hans sjálfs.

Trúarviðhorf

Á þessum tveimur árum* var huga mínum oft beint að trúarbrögðum. Á meðan ég var um borð í Beagle var ég mjög rétttrúaður og ég man eftir því að hafa orðið fyrir aðhlátri nokkurra foringja (sem voru þó sjálfir rétttrúaðir) fyrir að vitna í Biblíuna sem óvéfengjanlegs yfirvalds í einhverju siðferðilegu álitamáli. Ég geri ráð fyrir að það hafi verið nýjabrum röksemdarinnar sem skemmti þeim. En ég var á þessum tíma smá saman farinn að sjá Gamla testamentið sem algjörlega falska sögu heimsins, meðal annars Babelsturninn og regnbogann sem tákn og að gera Guði upp tilfinningar hefnigjarns harðstjóra. Þessu riti var ekki hægt að treysta frekar en helgiritum hindúa, eða trú hverskonar villimanna. Spurningin sem reis sífellt í huga mínum og ég gat ekki hunsað - er það trúverðugt að ef Guð myndi nú opinbera hindúa og leyfa að það væri tengt trú á Vishnu, Siva og svo framvegis á sama hátt og kristni er tengd Gamla testamentinu. Slíkt þótti mér algjörlega ótrúlegt.

Með því að velta fyrir mér skýrustu sönnunum sem ógeðbilaður maður myndi krefjast til að trúa á kraftaverkin sem kristni byggist á, - að því meira sem við vitum um óbreytanleg lögmál náttúrunnar því ótrúlegri hljóma kraftaverkin, - að menn hafi á þeim tíma verið fáfróðari og trúgjarnari en við getum skilið, - að ekki verði sannað að guðspjöllin hafi verið samtímafrásögn af þeim atburðum sem sagt er frá, - að þau eru ósamhljóða í mörgum mikilvægum atriðum, alltof mikilvægum til þess að ég geti talið það venjulega ónákvæmni sjónarvotta. - Með svona pælingum, sem þó ég telji hvorki hafa til að bera frumleika né að séu mikils virði, höfðu þær þó þau áhrif á mig að ég fór hægt og rólega að missa trú á kristni sem opinberum Guðs. Sú staðreynd að mörg falstrúarbrögð hafa dreifst um stóran hluta jarðar eins og eldur í sinu vó töluvert þungt hjá mér. Eins falleg og mér þótti siðfræði Nýja testamentisins er ekki hægt að neita því að fullkomleikinn er háður að hluta á túlkun á myndlíkingum og allegoríum sem við treystum nú.

En ég var óviljugur að gefa trúna upp á bátinn; - ég er viss um þetta því ég man oft vel eftir dagdraumum um að það myndu finnast einhver forn bréf milli virðulegra Rómverja eða handrit í Pompeii eða annars staðar sem myndu staðfesta óumdeilanlega allt það sem ritað er í guðspjöllunum. En mér þótti sífellt erfiðara, með frelsi ímyndarafls míns, að finna sannanir sem gætu sannfært mig. Þannig laumaðist vantrúin yfir mig hægt og rólega, en vann mig loks að öllu leyti. Umbreytingin var svo hæg að ég varð ekki fyrir nokkru óyndi og hef síðan ekki efast eina einustu sekúndu að niðurstaða mín væri rétt. Nú get ég varla séð að nokkur myndi vilja að kristni væri sönn því ef svo er bendir textinn skýrt til þess að þeir menn sem ekki trúa, og þar á meðal faðir minn, bróðir og nær allir mínir bestu vinir, verði fyrir ævarandi refsingu.

Og þetta er bölvanleg kenning.

Þó ég hafi ekki hugað að tilvist persónulegs Guðs fyrr en mun seinna á ævi minni mun ég hér gefa óljósa mynd af niðurstöðunum sem ég hef komist að. Gömlu rökin um hönnun í náttúrunni, eins og hún kom fram hjá Paley, sem mér sýndist áður svo endanleg, falla, nú þegar lögmál náttúruvals hefur verið uppgötvað. Við getum til dæmis ekki lengur haldið því fram að falleg hjör tvískiptrar skeljar hljóti að hafa verið gerð af greindri veru líkt og hjarir hurða manna. Það virðist ekki vera meiri hönnun í fjölbreytileika lífvera eða annarra verka náttúruvals en í því hvernig vindurinn blæs. Allt í náttúrunni er til komið vegna óbreytanlegra lögmála.

En ég fjallaði um þetta efni í lok bókar minnar Breytleiki ræktaðra dýra og jurta (Variation of Domestic Animals and Plants) og röksemdarfærslan sem þar kom fram hefur ekki verið hrakin svo ég viti.

En ef við hunsum þær endalausu fögru aðlaganir sem við rekumst sífellt á er hægt að spyrja: Hvernig stendur á því að aðstæður í heiminum eru almennt svona góðar? Sumum finnst hlutur þjáninga í heiminum svo mikill að þeir telja, ef við tökum með allar skyni gæddar verur, að það sé ekki víst hvort að í heiminum sé meiri eymd eða hamingja, hvort heimurinn í heild sé góður eða slæmur. Mín niðurstaða er að hamingjan hafi sigurinn þó vissulega væri erfitt að sanna slíkt. Ef við föllumst á þá niðurstöðu rímar það vel við áhrifin sem við gætum búist við af náttúruvali. Ef allir einstaklingar af öllum tegundum myndu sífellt þjást mikið myndu þeir vanrækja það að fjölga sér. En við höfum enga ástæðu til að trúa að þetta hafi nokkru sinni gerst, hvað þá oft. Ef við tökum hins vegar aðrar breytur inn í myndina komumst við að þeirri niðurstöðu að allar verur með vitund hafi, almennt séð, mótast til að njóta hamingju.

Allir sem telja, líkt og ég geri, að bæði þau líffæri sem sjá um líkams- og hugarstarf (nema þau sem vinna hvorki í hag né óhag eigandans) allra vera hafi þróast í gegnum náttúruval, eða afkomu hinna færustu, með notkun eða vana, munu játa að þessi líffæri hafi mótast á þann hátt að eigandinn gæti á sem bestan hátt keppt við aðrar verur og þannig fjölgað sitt kyn. Það getur verið að dýr séu leidd með sársauka, hungri, þorsta og ótta, - eða með ánægju, til að framkvæma eitthvað sem er jákvætt fyrir tegundina og svo framvegis, eða með báðum aðferðum, eins og gerist þegar matar er leitað. En þjáning og sársauki af hvaða tegund sem er mun, ef ástandið er viðvarandi, valda þunglyndi og minnkar líkurnar á krafti framkvæmda; þó er það vel aðlagað til að láta verur verja sig gegn allri mikilli eða skyndilegri illsku. Ánægjulegar tilfinningar, aftur á móti, geta staðið í langan tíma án þunglyndisáhrifa; þvert á móti hvetja þær kerfið í heild til fleiri aðgerða. Þannig hefur það komið til að flestar ef ekki allar skyni gæddar verur hafa þróast á þennan hátt í gegnum náttúruval, að ánægjulegar tilfinningar leiði þær sífellt áfram. Við sjáum þetta í ánægju sem verður til vegna áreynslu, jafnvel mikillar áreynslu huga eða líkama, í gleði daglegra máltíða og sérstaklega í þeirri ánægju sem ást á fjölskyldu okkar veitir. Samlegðaráhrif slíkrar ánægju, sem er almennt eða oft til staðar, verða á þann hátt sem ég get varla efast um, flestum skyni gæddum verum til meiri hamingju en eymdar, þó margir þurfi stundum að þjást mikið. Slík þjáning passar ágætlega við náttúruvalskenninguna, sem er ekki fullkominn í framkvæmd, en verður aðeins til þess að veita hverri tegund eins mikla velgengni og mögulegt er í baráttunni um líf við aðrar tegundir, í stórkostlega flóknum og síbreytilegum kringumstæðum.

Enginn efast um að það er mikil þjáning í heiminum. Sumir hafa reynt að skýra þetta með hliðsjón af manninum með því að ímynda sér að þetta hjálpi honum að bæta siðferði sitt. En fjöldi manna í heiminum er hverfandi miðað við allar aðrar skyni gæddar verur og þær þjást mikið án þess að það hafi áhrif á siðferðisstig þeirra. Vera sem er svo öflug og svo vitur líkt og sá Guð sem gæti skapað alheiminn, er í takmörkuðum huga okkar alvaldur og alvitur og skilningi okkar hryllir við því að gera ráð fyrir að hann sé ekki algóður. Hvaða kosti geta þjáningar milljóna óæðri dýra í gegnum nær eilífð haft? Þessi gömlu rök sem leidd eru af tilvist þjáningar gegn tilvist greinds frumhreyfils eru að mínu mati sterk. Aftur á móti, eins og nefnt var aðeins fyrr, passar tilvist þjáningar vel við þá skoðun að allar lífverur hafi þróast í gegnum breytileika og náttúruval.

Í dag er algengasta röksemdin fyrir tilvist greinds Guðs dregin af djúpri innri sannfæringu og tilfinningum sem flestir upplifa. En það er ekki hægt að efast um að Hindúar, fylgismenn Múhameðs og aðrir gætu notað sömu rök og af sömu festu til að styðja tilvist eins Guðs eða margra Guða eða, eins og í tilfelli Búddista, engra Guða. Það eru einnig margir ættbálkar villimanna sem ekki verður séð að trúi á nokkurn hátt á það sem við köllum Guð. Þeir trúa vissulega á anda eða drauga og það er hægt að skýra, eins og Tyler og Herbert Spencer hafa sýnt, hvernig líklegt er að slík trú verði til.

Áður fyrr var ég leiddur af tilfinningum líkum þeim sem minnst var á, (þó ég telji að trúartilfinningin hafi aldrei verið mjög þróuð í mér), að þeirri bjargföstu niðurstöðu að Guð og ódauðleg sál væru til. Í ferðasögu minni skrifaði ég þar sem ég stóð í miðjum stórfengleika brasilísk skógar: "það er ekki mögulegt að gefa rétta mynd af hinum miklu tilfinningum undurs, aðdáunar og trúfestu sem fylla og lyfta huganum." Ég man vel sannfæringu mína að það væri meira af manninum en líkaminn. En nú gæti ekki einu sinni stórkostlegustu útsýni valdið því að slík sannfæring og tilfinningar myndu rísa í huga mér. Það er vissulega hægt að segja að ég sé eins og maður sem er orðinn litblindur og að sú algilda trú manna á tilvist rauðs litar geri missi skynjunar minnar nú ákaflega lítið vægi sem sönnunar. Þessi röksemdarfærsla væri gild ef allir menn af öllum kynþáttum hefðu sömu innri sannfæringu um tilvist eins Guðs en við vitum að það er langt frá því að vera svo. Þannig að ég get ekki séð að slík innri sannfæring og tilfinningar vegi nokkuð gegn þeim sönnunum fyrir því sem til eru í raun. Það hugarástand sem stórfenglegt útsýni vakti áður hjá mér og voru nátengd trú á Guð voru í raun ekki ólík því sem oft er kallað tilfinning mikilfengleika og þó það sé erfitt að skýra uppruna slíkra tilfinninga telst það varla merkileg rök fyrir tilvist Guðs - ekki frekar en svipaðar öflugar en þó óljósar tilfinningar sem tónlist vekur.

Með vísun til ódauðleika sýnir mér ekkert betur hve sterk og nær eðlislæg trú á slíkt er en að athuga þá skoðun sem er nú almenn meðal eðlisfræðinga, semsagt að sólin og allar pláneturnar muni með tíð og tíma verða of kaldar til að bera líf, nema að einhver mikill massi rekist á sólina og gefi henni þannig ferskt líf. - Að trúa eins og ég á að maðurinn muni í einhverri fjarlægri framtíð verða mun fullkomnari vera en hann er nú, er það nær óbærileg tilhugsun að hann og allar aðrar skyni gæddar verur séu dæmdar til algerrar útþurrkunar eftir svo langa, þrotlausa og hægfara framför. Í hugum þeirra sem eru sannfærðir um ódauðleika sálarinnar er eyðilegging veraldarinnar ekki svo hræðileg.

Önnur uppspretta sannfæringar um tilvist Guðs, tengd skynsemi en ekki tilfinningum, þykir mér hafa meiri vigt. Hún kemur til vegna þess hve erfitt eða öllu heldur ómögulegt er að sjá fyrir sér að þessi mikli og undursamlegi alheimur, að manninum meðtöldum og getu hans til að sjá langt aftur og fram í tímann, sé orðinn til vegna blindra tilviljana eða nauðsynjar. Þegar ég hugsa þannig þykir mér nauðsynlegt að líta til frumhreyfils með greindan huga af einhverju tagi sem sé að einhverju leyti sambærilegur mannshuganum og þá verðskulda ég að vera kallaður Guðstrúarmaður.

Þessi niðurstaða var sterk í huga mér á þeim tíma, ef ég man rétt, sem ég skrifaði Uppruna tegundanna og hefur síðan þá hægt og rólega með sveiflum orðið veikari. En þó rís efi - getur hugur manns sem hefur, eins og ég tel, þróast frá lægstu tegund dýra, verið treystandi til að draga slíkar stórkostlegar ályktanir? Getur ekki verið að þessi tengsl orsakar og afleiðingar sem okkur þykja nauðsynleg séu líklega í raun aðallega byggð á arfgengri reynslu? Við getum ekki heldur litið framhjá þeim möguleika að sífelld ítroðsla Guðstrúar í huga barna verði til sterkrar og jafnvel arfgengra áhrifa á heila þeirra sem ekki eru enn þroskaðir, að það væri erfiðara að útrýma trú þeirra á Guð eins og að útrýma ótta og hatur apakattar á snákum.

Ég get ekki þóst geta lýst upp svona torskilin úrlausnarefni. Leyndardómur upphafs allra hluta er okkur óaðgengilegur og því þarf allavega ég að vera sáttur við að vera agnostískur.

Maður sem á enga vissa og óflöktandi trú á tilvist persónulegs Guðs eða framtíðar tilvist með hefnd og verðlaunum, getur eftir því sem ég veit best stjórnað lífi sínu með því að eltast við þær hvatir og eðlisávísanir sem eru sterkastar eða virðast bestar í huga hans. Hundur hegðar sér á þennan hátt, en í blindni. Maður getur aftur á móti horft fram og aftur og borið saman sínar ýmsu tilfinningar, þrár og minningar. Hann kemst síðan að niðurstöðu í samræmi við úrskurð vitrustu manna að mesta svölun er hægt fá með því að fylgja ákveðnum hvötum, nefnilega félagslegum. Ef hann breytir í samræmi við það sem kemur sér vel fyrir aðra mun hann finna fyrir velþóknun náunga sinna og öðlast ást þeirra sem hann umgengst og hið síðarnefnda mun án efa verða til þess að hann njóti þeirrar mestu ánægju sem möguleg er á þessari jörð. Hægt og rólega mun honum verða ómögulegt að eltast við holdlegar ástríður sínar umfram æðri hvatir sem verður að lokum að venju sem mætti næstum kalla eðli. Skynsemi hans mun einstaka sinnum segja honum að breyta gegn áliti annarra, hverra velþóknun hann mun þá ekki hljóta en hann mun áfram finna fyrir gegnheilli ánægju af því að vita að hann fylgdi sínum innsta vegvísi eða samvisku. - Sjálfur tel ég að ég hafi breytt rétt í því að helga líf mitt staðfastlega vísindum. Ég hef ekki samviskubit yfir að hafa framið neinar stórar syndir, en ég hef margoft séð eftir því að hafa ekki orðið öðrum lífverum til meira beins góðs. Mína eina og lélega afsökun er mikil vanheilsa og andlegt atgervi mitt sem gerir mér mjög erfitt að beina huga mínum frá einu viðfangsefni eða starfi að öðru. Ég get ímyndað mér með að það skapi mikla ánægju að helga mér öllum mínum tíma velgerðarmálum, en ekki hluta hans þó slíkt hefði væntanlega verið betra hátterni.

Ekkert er merkilegra en yfirtaka efahyggju eða rökhyggju á síðari helming ævi minnar. Áður en ég trúlofaðist ráðlagði faðir minn mér að leyna vandlega öllum mínum efa því hann sagðist hafa þekkt þá miklu kvöl sem slíkt ylli meðal hjóna. Allt gengi nokkuð vel þar til eiginmaðurinn eða konan missti heilsuna en þá myndi konan kveljast vegna efa um bjargráð eiginmanna sinna sem myndi um leið valda þeim kvölum. Faðir minn bætti því við að á allri sinni löngu ævi hefði hann aðeins þekkt þrjár konur sem aðhylltust efahyggju og þá er rétt að hafa í huga að hann þekkt mikinn fjölda fólks og átti mjög auðvelt með að vinna traust þess. Þegar ég spurði hann hverjar þessar þrjár konur væru þurfti hann að játa að í einu tilfelli, mágkonu hans Kitty Wedgwood, hefði hann engar beinar sannanir en séð óljósar vísbendingar í þá átt, og við bættist sannfæring hans að svo skarpsýn kona gæti ekki verið trúuð.

Nú á tímum, miðað við minn litla kunningjahóp, þekki ég (eða hef þekkt) margar giftar konur sem trúa litlu meiru en eiginmenn þeirra. Faðir minn átti það til að vitna til ósvaranlegrar röksemdafærslu sem gömul kona, frú Barlow nokkur, sem grunaði hann um vantrú, notaði í von um að snúa honum: - "Læknir, ég veit að það er sætt bragð af sykri í munni mínum og ég veit að Frelsari minn lifir".

• Október 1836 til janúar 1839