Siðferðisleg afstæðishyggja

Okkur trúleysingjum er stundum borið á brýn að með því að afneita guðlegum uppruna siðferðisins aðhyllumst við „siðferðislega afstæðishyggju“, sem jafnan má skilja að sé einhvers staðar á rófinu milli þess að vera siðferðisleg rekald sem snýst eftir straumum tíðarandans, og að vera viljalaust eða í það minnsta ístöðulaust handbendi andskotans sjálfs, eða þá Hitlers.

Leitarsíður veraldarvefsins geta sýnt mörg dæmi um svona tal. Hér verður staldrað við dæmi af handahófi, pistil sem Gunnar Jóhannesson, prestur, skrifaði fyrir nokkrum árum:

Ef náttúruhyggja er sönn hefur lífið … ekkert gildi. Það er ekkert til sem heitir rétt og rangt eða gott og illt í eiginlegri merkingu. … Við verðum því að beygja okkur undir siðferðislega afstæðishyggju og sjálfshyggju. Í guðlausum veruleika er algilt siðferði ekki til. Það eru aðeins til huglægar skoðanir á réttu og röngu og góðu og illu. Þegar þú segir að eitthvað sé rétt eða rang, gott eða illt, þá ert þú ekki að vísa til neins annars en þinna eigin skoðana, sem eru hvorki betri né verri en skoðanir annarra.

Er þetta svona einfalt? Hefur lífið ekkert gildi nema guðir séu til í alvörunni? Á það að heita hlýlegur boðskapur, að við séum einskis virði? Hvað með börnin, eru þau líka einskis virði? Og hvað er rétt og rangt eða gott og illt í „eiginlegri“ merkingu? Hver er dómbær á það annar en manneskjan? Hvaðan koma forsendurnar til að meta það, annars staðar að en úr félagslegu umhverfi mannsins? Hvernig getur „rétt“ og „rangt“ verið til öðru vísi en sem hugmyndir í fólki?

Sjálfskipaðir handhafar siðferðisboðskapar halda kannski að þeir séu snjallir, hafi þarna neglt okkur, náð einhverju siðfræðilegu tangarhaldi á aumum trúleysingjum sem finnst fólk kannski bara fínt og flott eins og það er, án þess að það þurfi yfirnáttúruleg öfl til að göfga sjálft sig. En þar skjátlast þeim. Það sést best á því að skoða andstæðuna við „siðferðislega afstæðishyggju“ – sem hér verður kölluð siðferðislegur einstrengingur.

Tökum dæmi: Eitt boðorðið segir „Þú skalt ekki mann deyða.“ Gott og vel – þetta getum við verið sammála um að gildi að öllu jöfnu. En ekki alltaf. Maður sem er haldinn ólæknandi sjúkdómi, líður miklar kvalir og eygir enga von um bata, gæti þráð af öllu hjarta að deyja. Ef hann gæti ekki gert það sjálfur, til dæmis af því að hann væri ekki með neina útlimi, væri þá siðferðislega rangt að hann fengi hjálp við það? Auðvitað ekki – það væri miskunnsemi. Það væri hins vegar siðlaust að láta hann bara þjást, þvert á hans eigin óskir, til þess að þóknast einhverju „boðorði“.

Eða ef maður stæði í þeim aðstæðum að þurfa að velja milli þess að einn maður dæi eða tíu menn. Er það t.d. siðferðislega rangt þegar lögreglumaður skýtur til bana hryðjuverkamann sem er í þann mund að sprengja sig í loft upp inni í ísbúð fullri af fólki? Auðvitað ekki – það má kannski segja að það sé í sjálfu sér ekki æskilegt að drepa hann, en þegar þessar aðstæður koma upp í raunveruleikanum – og þær gera það – sér hver sem er að annar valkosturinn er betri en hinn; þótt báðir séu slæmir er samt annar valkosturinn greinilega réttur.

Annað dæmi, skrifað stendur: „Heiðra skalt þú föður þinn og móður.“ Gott og vel - þetta er almennt rétt. En hvað ef þau eiga það ekki skilið? Hvað ef þau hafa beitt mann ofbeldi, nauðgað manni eða eru kannski nasistar? Til hvers ætti maður þá að „heiðra“ þau?

Eitt dæmi enn, skrifað stendur: „Þú skalt ekki stela.“ Almennt séð er þetta satt og rétt. En hvað ef barnið manns sveltur, maður hefur ekki efni á að kaupa mat og enginn vill gefa manni mat? hér skal það játað, að ég mundi þá alla vega frekar stela mat heldur en láta barnið svelta. Ekki af því að mig langi til að stela, heldur vegna þess að það það réttlætir stuldinn að barnið mundi að öðrum kosti svelta. Einhver gæti sagt að ég væri þá réttur og sléttur þjófur. Ég mundi þá svara að hann væri sjálfur réttur og sléttur hálfviti. Siðlaus hálfviti, meira að segja.

Í svona aðstæðum, þar sem er illt að þurfa að gera eitthvað en miklu verra að gera ekki neitt, er siðlaust að gera ekki neitt, og þegar maður á engan góðan kost í stöðunni er hæpið að dæma hann fyrir að taka þann kostinn sem virðist skástur. Siðferðislegur einstrengingur er með öðrum orðum næsti bær við siðleysi.