Sautjándu aldar guðfræðingur?

Í lok síðasta árs kvartaði guðfræðiprófessorinn Pétur Pétursson undan því að Illugi Jökulsson hafi ekki fjallað á réttan hátt um biblíuna í tveimur þáttum á Rás1^[1]. Samkvæmt Pétri fólst “lævís illkvittni” Illuga annars vegar í vali hans á textum biblíunnar og hins vegar “17. aldar ritskýringaraðferð". Það var lítið til í þeim ásökunum en auk þess vill svo heppilega til að Pétur predikaði nýlega og stundaði þar ritskýringu sem myndi sóma sér vel á 17. öld.

Textar þóknanlegir kirkjunni

Í þáttunum sem um ræðir fór Illugi yfir texta biblíunnar sem honum þykir áhugaverðir vegna þess að þeir eru undarlegir. Sem dæmi tók hann sögu af því þegar Jahve reynir (að því virðist upp úr þurru) að drepa Móses, en hann hættir eftir að kona Móse umsker son þeirra og snertir “fætur" (*hóst*) Móse með forhúð sonar þeirra.

Skiljanlega vilja þeir sem starfa hjá stofnunum sem byggjast á því að oflofa og dásama biblíuna ekki að vakin sé athygli á undarlegu og ljótu hlutum biblíunnar.

Þess vegna er ekki skrítið að Pétur vilji þagga niður í þessum röddum með þeim rökum að ríkinu sé samkæmt stjórnarskrá skylt að “styðja og vernda" Þjóðkirkjuna og því eigi svona textar ekki að vera lesnir í útvarpinu heldur eigi val á textum bara að vera í samræmi við “hefðir og akademísk vinnubrögð". Hefðin er væntanlega sú að velja ekki þá texta sem birta skuggahliðar biblíunnar.

Túlkun á textum

Ef túlkun Illuga er skoðuð, þá er erfitt að sjá að hann stundi mikla “17. aldar ritskýringu". Hann fylgir til dæmis hugmyndum fræðimanna varðandi höfunda rita biblíunnar (að höfundarnir séu ekki endilega þeir sem ritin eru eignuð) og trúir ekki þessum sögum í blindni, eins og tíðkaðist gjarnan á 17. öld.

Enda upplýsti Illugi að samantektir hans voru unnar “upp úr virðulegum fræðiritum eftir sprenglærða sagnfræðinga og stundum guðfræðinga, og flestallar bækur sem ég hef unnið upp úr hef ég fengið í Bóksölu stúdenta, og þær eru því vísast kenndar við guðfræðideild Háskóla Íslands”.

Dæmi um undarlega sögu

Ein af undarlegum sögum Nýja testamentisins er sagan af ummyndun Jesú. Í stuttu máli er sagan þannig að Jesús fer upp á fjall með lærisveinum sínum Pétri, Jóhannesi og Jakobi. Á fjallinu umbreytist Jesú, klæði hans verða skjannahvít og Móses og Elía birtast og byrja að rabba við Jesús. Því næst ávarpar guð hópinn og tilkynnir áheyrendum að Jesús sé vissulega sonur hans.

Þetta er helgisaga. Ef maður les þessa sögu “á forsendum gagnrýninna nútíma biblíurannsókna með sama hætti og tíðkast í bókmenntafræði og sagnfræði", eins og Pétur Pétursson segist vilja gera, er augljóst að þetta gerðist ekki. Þetta er ævintýraleg saga sem er bara til í riti sem er fullt af skáldskap og er eftir óþekktan höfund.

Í síðara Pétursbréfi minnist höfundurinn, sem segist vera Pétur, frá þessari sögu sinni:

Ekki fylgdum vér uppspunnum skröksögum, er vér kunngjörðum yður mátt og komu Drottins vors Jesú Krists, heldur vorum vér sjónarvottar að hátign hans. Því að hann meðtók af Guði föður heiður og dýrð, þá er raust barst honum frá hinni dýrlegu hátign: "Þessi er minn elskaði sonur, sem ég hef velþóknun á." Þessa raust heyrðum vér sjálfir, koma frá himni, þá er vér vorum með honum á fjallinu helga.

Gallinn við þessa frásögn er, eins og nánast allir fræðimenn fallast á, að höfundur síðara Pétursbréfs var ekki Pétur lærisveinn Jesú. Þetta er með öðrum orðum fölsun. Höfundurinn var að ljúga.

Viðurkenning á þessari fræðilegu niðurstöðu er svo útbreidd, að jafnvel í innganginum að bréfinu í nýjustu íslensku biblíuþýðingunni er það viðurkennt.

21. aldar túlkun?

Svona er ritskýring Péturs guðfræðiprófessors á öllu þessu:

Þetta endurtekur sig einnig þegar Jesús fer upp á fjallið til að biðjast fyrir og tekur með sér lærisveinana Pétur, Jakob og Jóhannes. Þeir sjá inn í himininn sem opnast og Jesús ummyndast þannig að himneskt ljós lýsir af honum og við hlið hans eru Móse og Elía. Þessi sýn fær svo mikið á lærisveinana að þeir gleyma henni aldrei. Pétur lýsir þessum atburði í bréfi sínu því til sönnunar að Jesús hafi ekki bara verið merkilegur lærifaðir og meistari heldur sonur Guðs, Messías, sá sem spámennirnir höfðu boðað að mundi koma í heiminn til að frelsa hann.

Guðfræðiprófessorinn virðist sem sagt halda að atburðurinn hafi verið raunverulegur að því leytingu til að lærisveinarnir sáu Móses og Elía í sýn (sáu allir þrír sömu sýnina?) og talar Pétur um að lærisveinarnir hafi aldrei gleymt þessari sýn og bendir á fölsunina í síðara Pétursbréfi sem dæmi um það hversu eftirminnileg sýnin var.

Pétur er ekkert einsdæmi innan ríkiskirkjunnar, sjálfur biskupinn, Agnes Sigurðardóttir, er einnig föst í svona 17. aldar túlkun:

Sennilega hefur einhver efast um sannleiksgildi sögunnar þegar Pétur postuli sagði frá reynslu sinni og tveggja lærisveina annarra þegar þeir fóru með Jesú upp á fjall. Því hann segir, eins og við heyrðum lesið áðan, í öðru bréfi sínu að hann hafi ekki notað uppspunnar skröksögur þegar hann kunngjörði fólki mátt Drottins, því hann hafi sjálfur verið sjónarvottur að hátign hans eins og hann orðar það.

Og að hverju varð Pétur sjónarvottur? Samkvæmt því sem við heyrðum einnig lesið áðan úr Matteusarguðspjalli þá tók Jesús þrjá lærisveina sína með sér upp á fjall. Sennilega hefur hann viljað komast í kyrrð til að ræða við þá eða kannski vissi hann að kraftaverk var í nánd. Og þegar þeir voru komnir upp á fjallið ummyndaðist Jesús fyrir augum þeirra og allt varð mjög bjart. Og þar birtust líka spámennirnir Móse og Elía, en Móse talaði í fyrri ritningarlestri dagsins.

Ástæða óþolsins

Guðfræðiprófessorinn er ekki óhress vegna þess að Illugi stundar ófræðileg vinnubrögð. Umfjöllun Illuga var miklu fræðilegri heldur en umfjallarnir um biblína eru venjulega og umfjallanir presta og guðfræðiprófessora um biblíuna eruoft allt annað en fræðilegar.

Ástæðan fyrir hneykslun guðfræðiprófessorsins var að hann þolir ekki að það sé talað á hreinskilinn hátt um ljótu hliðar biblíunnar.

[1] Hér eru upptökur af þessum þáttum Illuga.