Kenning um hugrænt misræmi

Kenningin um misræmi (cognitive dissonance theory) er meðal áhrifamestu kenninga sálfræðinnar. Kenningin var þróuð af Leo Festinger á sjötta áratug síðustu aldar og olli straumhvörfum í félagsvísindunum, enda gekk hún í berhögg við ríkjandi kenningar þess tíma.

Almennt var litið svo á að því meiri umbun sem fólk fengi fyrir einhver verkefni, þess fúsara væri það til að framkvæma þau aftur; að atferli mannsins væri keðja sem byrjaði á viðhorfi til einhvers og endaði með hegðun; en í misræmiskenningunni er keðjan öfug: Hegðun leiðir til viðhorfs. Samkvæmt þessari kenningu er misræmi „neikvætt, óþægilegt ástand sem á sér stað þegar einhver hefur tvær sálfræðilega ósamrýmanlegar hugmyndir (cognitions)“ (Aronson, 1968, bls 6). Það á sér t.d. stað þegar einhver gerir eitthvað með fúsum vilja sem samrýmist ekki viðhorfi sem hann hefur eða tekur ákvörðun sem útilokar fýsilegan valkost; reynir á sig við eitthvað sem reynist svo vera óæskilegt eða finnur almennt ekki fullnægjandi sálfræðilega réttlætingu fyrir viðhorfi sem hann hefur eða hegðun sem hann framkvæmir. Þegar fólk lendir í því að þurfa að velja á milli svipað góðra eða slæmra kosta getur myndast mikil andleg spenna eftir að ákvörðunin hefur verið tekin

Nokkur atriði auka þessa spennu sem Festinger kallar postdecision dissonance (mætti þýða sem „eftirákvörðunarmisræmi“). Spennan er þannig meiri eftir því sem málefnið er mikilvægara fyrir einstaklingnum sem á í hlut, og því lengri tíma sem það tekur að taka ákvörðunina. Að auki eykst spennan meira eftir því sem erfiðara er að hætta við þá stefnu sem ákvörðunin felur í sér. Kraftur misræmisins fer eftir mörgum þáttum, t.d. því hversu mörg atriðin eru sem valda henni og hversu mikilvægt málefnið er fyrir viðkomandi. Fólk finnur þörf fyrir að minnka misræmið, beitir mismunandi leiðum til að minnka það og sumir höndla þessa þörf betur en aðrir. Ekki tekst það alltaf, en flestir reyna það (Festinger, 1957; Griffin, 1997).

Aðferðir við að minnka misræmi

Aðferðir við að minnka misræmi eru margar og geta t.d. falist í því að finna réttlætingu fyrir hegðuninni, að hafna, gera lítið úr eða afneita annarri hugsuninni, að velja að líta á málefnið sem minna mikilvægt en áður, að skipta um skoðun o.fl., en Festinger setti fram tilgátu um þrjár meginaðferðir sem fólk notar til að reyna að tryggja samræmi milli athafna sinna og viðhorfa. Sú fyrsta felst í því að velja eftir megni hvaða upplýsingar og aðstæður verða á vegi manns. Þannig forðast menn, meðvitað eða ekki, að komast í tæri við upplýsingar sem eru í misræmi við hugmyndakerfi þeirra. Við veljum þannig bæði lesefni, myndefni, félagsskap o.s.frv. í samræmi við skoðanir okkar.

Önnur aðferðin felst í því að leita hughreystingar hjá öðrum. Þess vegna leitast fólk ævinlega við að fá staðfestingu á því hjá vinum sínum, að rétt ákvörðun hafi verið tekin, fólk leitar að slíku efni í fjölmiðlum o.s.frv. Loks nefnir Festinger að umbun geti minnkað misræmi. Það var út frá tilraunum á þessu sem kenningin þróaðist. Festinger og James Carlsmith gerðu fræga tilraun við Stanford-háskóla á sjötta áratug síðustu aldar, þar sem þeir fengu karlkyns nemendur til að taka þátt í óskilgreindri „sálfræðilegri tilraun“. Þegar hver þeirra mætti í tilraunina var honum gert að framkvæma einhæf verkefni sem voru sérhönnuð til að vera þreytandi og leiðinleg, t.d. að raða saman tólf gerðum af spólum í hólf og snúa ferningi í fjórðungshring eftir hvert skipti. Eftir að umsamdri klukkustund var lokið tjáði rannsóknarmaður þátttakandanum að næsti þátttakandi hefði forfallast og bað hann að reyna að fá stúlku á biðstofu til að taka þátt. Hann ætti að ústkýra (ljúga) hversu skemmtileg tilraunin væri. Þátttakendum var boðin greiðsla fyrir það verk, ýmist einn Bandaríkjadal eða 20 dali. Flestir tóku boðinu og reyndu að sannfæra stúlkuna með ósannindum (Perloff, 2003).

Eftir að þessum hluta lauk voru þátttakendur spurðir út í verkefnið. Í ljós kom að þeir sem höfðu þegið 20 dali voru almennt fúsir til að viðurkenna að verkefnið hefði verið arfaleiðinlegt og að þeir hefðu logið að stúlkunni. Þeir sem þáðu hinsvegar aðeins einn dal fyrir voru hinsvegar tregari til að líta svo á málið og líklegri til að halda því fram að í raun hefði verkefnið verið frekar áhugavert. Niðurstöður tilraunarinnar voru túlkaðar á þann hátt að fólk eigi auðveldara með að viðurkenna fyrir sjálfu sér að það hafi gert eitthvað sem samræmist ekki siðferðiskerfi þess, ef það getur réttlætt það fyrir sjálfu sér með umbun, og þessar niðurstöður hafa verið endurteknar margoft. Kenningin hefur gagnast vel til að skýra ýmsar niðurstöður tilrauna, t.a.m. hversvegna fólk virðist frekar helga sig að félagsskap ef innganga í hann krefst mikilla og erfiðra fórna eða vígsluathafna. Fólk er misjafnlega viðkvæmt fyrir misræmi. Sem dæmi um þá sem þjást hvað mest vegna þess má nefna þá sem teljast sem kreddufullir, eða dogmatískir. Þeir sem eru dogmatískir hafa tilhneigingu til að hunsa eða útiloka nýjar hugmyndir og viðurkenna einungis álit sem kemur frá hefðbundnu, „viðurkenndu“ kennivaldi (conventional, established authorities). Þeir treysta leiðtogum og sérfræðingum meira en aðrir, jafnvel þegar rök þeirra eru veik, og þeir eiga líka erfitt með að finna gögn sem stangast á við fastmótað álitið. Þeir hafa tilhneigingu til að vera óöruggir og fara í vörn, en skoðanir þekktra sérfræðinga veita þeim öryggis- og yfirlætiskennd (Perloff, 2003).

Ýmsir gallar eru á kenningunni. Til dæmis er í vissum skilningi hægt að skýra allar niðurstöður með þessu fyrirbæri og það er nánast ómögulegt að afsanna hana. Þannig má skýra niðurstöður sem sýna ekki viðhorfsbreytingar þannig, að viðkomandi hafi ekki fundið fyrir nægilega mikilli misræmi. Daryl Bem hefur haldið því fram, að sjálfsskilningur geti skýrt fyrirbæri betur en misræmi. Þar á hann við að við dæmum tilhneigingar okkar með því að fylgjast með eigin hegðun.

Ýmsir hafa lagt til breytingar á kenningunni. Elliot Aronson lagði til að fyrirbæri eins og viðhorfsbreytingar Stanford-stúdentanna stöfuðu ekki af röklegum mótsögnum heldur huglægum. Fólk við þessar aðstæður væri að verja sjálfsmynd sína og flestir litu á sig sem heiðarlegt og gott fólk, en ekki lygara. Að ljúga um slík atriði samræmdist ekki sjálfsmyndinni og því þyrfti einhverra huglægra úrræða með. Því erfiðara sem hið mótsagnakennda atferli væri, þess meira breytti það viðhorfum. Ef til vill breyttist jafnvel sjálfsmyndin í heild. Ef einhver hegðun leiðir einhverjum það fyrir sjónir, að tiltekið viðhorf samræmist ekki því sem hann vill vera, er kannski eina leiðin að breyta um viðhorf. Claude Steele og samstarfsfólk telja að helsta ástæðan fyrir því að fólk leggur sig fram við að minnka misræmi, sé sú að það sé með því að varðveita og endurbyggja þá mynd sem það hefur af sjálfu sér. Samkvæmt þeirri útgáfu kenningarinnar, sjálfsstaðfestingu (self-affirmation), þolir fólk misræmi misjafnlega vel, og það eru einkum þeir sem hafa gott sjálfstraust sem geta staðist hana. Hafi Steele og Aronson báðir rétt fyrir sér, eykst misræmi vegna góðrar sjálfsmyndar, og fólk þolir þá misræmið auk þess betur, þótt hegðunin samræmist sjálfsmyndinni ekki (Coopera & Carlsmith, 2001).

Þegar á að greina áróður er mikilvægt að þekkja til misræmis. Misræmi er notað til að búa til áróður, og áróður er líka notaður til að minnka misræmi þegar málefnið, sem áróðurinn er fyrir, samræmist t.d. ekki gildismati fólks eða vitneskju. Dæmi um misræmi í áróðursskyni gæti verið að sýna fram á að rök andstæðings standist ekki vegna einhverra eiginleika hans; þá er ráðist á andstæðinginn en ekki málefnið. Þannig gæti verið bent á að umhverfisverndarsinninn noti bensínfrekan bíl, eða að andstæðingur ríkisvaldsins þiggi bætur eða laun frá hinu opinbera. Misræmi milli orða mannsins og athafna er þannig æst upp í hugum fólks. Sem dæmi um það síðarnefnda mætti nefna tilburði til að réttlæta eitthvað sem almennt væri talið óásættanlegt. Fjöldamorð á saklausu fólki hafa þannig verið réttlætt á ýmsan hátt. Ef fórnarlömbin tilheyra hópi sem hefur verið stimplaður sem andstæðingar stjórnvalda; t.d. íbúar óvinaríkis í stríði, gæti það lent í ófrægingarherferð – djöfulgert – þannig að reynt er að sýna að í raun sé fólkið slæmt innst inni, eða minna mannlegt en „við“. Djöfulgerð af þessu tagi virðist því miður vera algeng. Japanir voru t.d. málaðir sem ómennskir og illir í seinni heimsstyrjöldinni. Það nægði til að eyða öllu misræmi þegar kjarnorkusprengjur voru notaðar gegn óvopnuðum íbúum Hiroshima og Nagasaki 1945. Óhætt er að reikna með því að misræmi verði áfram notað í áróðursskyni í framtíðinni, og eina leiðin til að berjast gegn því er að þekkja fyrirbærið.

Heimildir:

Mynd fengin hjá Lord Jim