Trúfélagalöggjöf brýtur gegn félagafrelsi og persónuvernd

Eins og flestir vita starfar íslenska þjóðkirkjan í skjóli 62. greinar stjórnarskrárinnar. Það að eitt trúfélag öðrum fremur skuli njóta sérstakrar verndar ríkisins er nokkuð sem oft hefur verið gagnrýnt. Löggjöf um starfsemi trúfélaga almennt og þjóðkirkju sérstaklega byggir á ákvæðum stjórnarskrár en virðast um leið brjóta gegn tveimur grundvallaratriðum mannréttinda sem lögtekin hafa verið hér á landi: félagafrelsi og persónufrelsi.

Þrjár greinar stjórnarskrárinnar koma hér við sögu. (Stjórnarskrá lýðveldisins, lög nr. 33/1944)

62. gr. Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi, og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda.
-Breyta má þessu með lögum.
63. gr. Allir eiga rétt á að stofna trúfélög og iðka trú sína í samræmi við sannfæringu hvers og eins. Þó má ekki kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði eða allsherjarreglu.
64. gr. Enginn má neins í missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum fyrir sakir trúarbragða sinna, né heldur má nokkur fyrir þá sök skorast undan almennri þegnskyldu.
- Öllum er frjálst að standa utan trúfélaga. Enginn er skyldur til að inna af hendi persónuleg gjöld til trúfélags sem hann á ekki aðild að.
- Nú er maður utan trúfélaga og greiðir hann þá til Háskóla Íslands gjöld þau sem honum hefði ella borið að greiða til trúfélags síns. Breyta má þessu með lögum.

Félagafrelsið verndað

Félagafrelsi er grundvallarmannréttindi sem kveða á um frelsi manna til að stofna hvaða félagsskap sem er og frelsi til að standa utan eða vera meðlimur í slíkum félagasamtökum án afskipta ríkisvaldsins. Stjórnarskráin verndar félagafrelsið sérstaklega í 74. grein.

Trúfélög eru skv. 74. grein ekki frábrugðin öðrum félögum og við fyrstu sýn virðast 63. og 64. grein einmitt tryggja rétt manna til að stofna trúfélög og vera í þeim eða ekki eins og þeim sýnist. En við nánari athugun kemur í ljós að svo er alls ekki.

Skylduaðild gegn félagafrelsi

Önnur og þriðja málsgrein 64. greinar eru þess valdandi að löggjöf um trúfélög er eins gölluð og raun ber vitni. Í annarri málsgrein er tekið fram að engum sé skylt að greiða til trúfélags sem hann er ekki aðili að. Þetta merkir í raun að það sé hægt að skylda menn til að greiða til þeirra trúfélaga sem þeir eiga aðild að. Greinin heimilar sem sagt ríkisvaldinu til að skylda menn til að inna af hendi persónuleg gjöld til síns trúfélags.

Þriðja málsgreinin skyldar þá sem standa utan trúfélaga til að greiða áðurnefnd gjöld til Háskóla Íslands. Rétt er að minna á að þetta eru persónuleg gjöld vegna aðildar að félagsskap (trúfélagi) eins og greinilega kemur fram í 2. málsgrein. Þriðja málsgreinin býr því í rauninni til félagsskap einstaklinga sem er skilgreindur út frá afstöðu þeirra til trúmála. Þessi félagsskapur er látinn greiða sín persónulegu félagsgjöld til Háskólans og bak við þá staðreynd liggur væntanlega sú hugsun að Háskólinn sé fulltrúi hinnar frjálsu hugsunar sem einkennir þennan félagsskap trúlausra.

Það er því ljóst að 64. greinin skyldar alla Íslendinga til þátttöku annað hvort í einhverju trúfélagi eða þá í tilteknum félagsskap sem kemur í staðinn fyrir trúfélag. Jafnframt skyldar greinin alla Íslendinga til að borga persónuleg félagsgjöld til þessara félaga, hvort sem það er eitthvert trúfélaganna eða í-staðinn-fyrir-trúfélagið. Auðvitað er hér um gróft brot á 74. greininni að ræða – þetta er ekki félagafrelsi.

Auk ákvæða stjórnarskrárinnar er félagafrelsi verndað í tveimur alþjóðasamningum um mannréttindi sem lögfestir hafa verið hér á landi. Í viðaukanum við Mannréttindasáttmála Evrópu (lög nr. 62/1994) fjallar 11.gr. um funda- og félagafrelsi en 8. grein um trúfrelsi og 9. grein um hugsana-, samvisku- og trúfrelsi. Saman má skilja þessar greinar þannig að það megi ekki skylda mann til að vera félagi í einhverju félagi, og það má heldur ekki skylda menn til að velja milli þess að vera félagi í trúfélagi eða ekki.

Alþjóðasamningur um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi (lög nr. 10/1979), er ítarlegri. Þar má skoða 18. og 19. grein saman, um skýlausan rétt manna til að stunda trúarlíf og hafa skoðanir án afskipta, einnig 21. og 22. grein um félagafrelsi og samkomufrelsi. Það er alveg kýrljóst af þessum greinum að ríkisvaldið hefur ekkert leyfi til að skipta sér af því með hvaða hætti landsmenn skipa sér í trúfélög eða hvort.

Trúfélagaeftirlit ríkisins

Framkvæmd löggfjafans á þessum ákvæðum stjórnarskrárinnar er á þá leið að skilgreind er sérstök tegund félagsskapar sem nefnist “skráð trúfélög”, samanber lög nr. 73/1999. Eitt athyglisvert atriði varðandi þessa tegund félagsskapar er að það er bannað með lögum að vera í fleiri en einu félagi. Sá sem er skráður í þjóðkirkjuna má ekki, samkvæmt lögum, skrá sig í Ásatrúarfélagið svo dæmi sé tekið. Enn eitt brotið á félagafrelsi og án stoðar í stjórnarskrá.

Auðvitað ber að geta þess að lögin banna ekki óskráð trúfélög. Menn hafa enn fullt frelsi til að stofna trúfélög eins og önnur félög. En í raun er um nauðung að ræða enda getur óskráð trúfélag ekki innheimt sóknargjöld af félagsmönnum sínum því það gjald er þegar innheimt af ríkinu og dreift til skráðra trúfélaga og Háskóla Íslands. Óskráð trúfélag nýtur því ekki fjárhagslegs jafnræðis á við skráð trúfélög sem hlýtur að vera brot á jafnræðisreglu og setur óskráð trúfélög í fjárhagsnauð gagnvart félagsmönnum sínum. Stjórnarskrá getur þess hvergi að skrá þurfi trúfélög og veita þeim þar með leyfi til starfsemi.

Skráning trúfélaga er háð sérstöku leyfi sem veitt er á grundvelli þess hvers eðlis félagið er, sbr. 3. grein laganna. Þetta ákvæði ásamt þeirri fjárhagsnauð sem fylgir því að vera meðlimur óskráðs trúfélags hlýtur að brjóta gegn félagafrelsi því sem tryggt er skv. 74. grein stjórnarskrárinnar.

Hér er ekki aðeins um orðaleik að ræða – þess eru dæmi um trúfélög hér á landi sem starfað hafa árum saman, með tugum eða hundruðum félaga, en hafa ekki fengið samþykki ríkisvaldsins til skráningar. Starfsemi þessara trúfélaga hefur því ekki verið á jafnréttisgrunni sem gengur gegn félagafrelsi og jafnræðisreglu.

Persónuvernd að engu höfð

Ákvæði 4. greinar áðurnefndra laga um skráð trúfélög lýsir því hvernig sækja skal um skráningu. Þar er gerð krafa um að afhenda skuli ríkisvaldinu nákvæmt félagatal ásamt kennitölum og heimilsföngum. Þetta ákvæði gengur nærri broti á mannréttindasáttmálum og lögum um persónuvernd.

Sérhver meðferð persónulegra upplýsinga er aðeins heimil í samræmi við lög um persónuvernd og meðferð persónuupplýsinga (nr. 77/2000). Samkvæmt áttundu grein laganna þarf að liggja fyrir nauðsyn áður en slík vinnsla á sér stað. Umsókn um skráningu trúfélags fellur ekki undir slíka nauðsyn. Níunda grein laganna fjallar sérstaklega um vinnslu viðkvæmra persónuuplýsinga en til þeirra teljast trúar- og lífsskoðanir.

Afhending félagatals til ríkisvaldsins er á mjög gráu svæði gagnvart lögunum. Það er til dæmis alveg ljóst að skriflegt samþykki þarf frá öllum félögum áður en nöfn þeirra eru afhent, auk þess sem gera þarf skýra grein fyrir tilgangi og meðferð upplýsinganna fyrir afhendingu. Það er engin leið að afhenda megi slíkar upplýsingar að manni forspurðum, nema til þess liggji sérstök lagaheimild.

Þjóðskrá utan laga

Hlutverk þjóðskrár er athyglisvert í þessu samhengi. Lög um skráð trúfélög gera á einum stað ráð fyrir að þjóðskrá haldi utan um trúfélagaskráningu í ákveðnum tilfellum, samanber 4. málsgrein 9. greinar laganna. Hins vegar veita lögin ekki heimild til slíkrar skráningar. Þvert á móti er ekki hægt að skilja aðrar málsgreinar 9. greinar öðruvísi en svo að forstöðumaður trúfélags haldi utan um trúfélagaskráningu. Þannig ber að tilkynna um úrsögn eða inngöngu í trúfélag til forstöðumanna viðeigandi trúfélaga samkvæmt lögunum – en ekki til þjóðskrár!

Það er engu að síður staðreynd að þjóðskrá heldur utan um trúarafstöðu allra Íslendinga (hvort sem hún nú er rétt skráð í hverju tilfelli fyrir sig) og svo virðist sem hver sem er geti nálgast þessar upplýsingar um hvern sem er. Mannréttindaákvæði um verndun pesónulegra upplýsinga, um mannhelgi og rétt manna til að hafa skoðanir sínar í friði fyrir ríkisvaldinu, eru hér að engu höfð.

Lög um þjóðskrá heimila hins vegar ekki slíka skráningu (lög nr. 54/1962). Lögin kveða á um ýmsar upplýsingar sem prestar og forstöðumenn annarra trúfélaga eiga að senda þjóðskrá, um skírnir, hjónavígslur og fleira. Hvergi er í lögunum kveðið á um að skrá skuli aðild manna að trúfélögum eða ekki. Slík skráning getur þó ekki átt sér stað án lagaheimildar enda um viðkvæmar persónuuplýsingar að ræða.

Eina lagaheimildin sem þjóðskrá hefur til skráningar á trúfélagastöðu einstaklinga sem finna má í íslenskum lögum eru í lögum um stöðu og starfshætti þjóðkirkjunnar (nr. 78/1997) en þar segir í 3. málsgrein 1. greinar að hver sá er aðili að þjóðkirkjunni sem er skráður sem slíkur í þjóðskrá og sem hlotið hefur skírn í nafni heilagrar þrenningar.

Það er því ljóst að þjóðskrá er einungis heimilt, samkvæmt lögum, að halda utan um félagatal þjóðkirkjunnar. Jafnframt er ljóst að lagastoð vantar um meðferð slíkra upplýsinga. Hvað varðar skráningu í þjóðskrá þá virðist ekki vera nein lagastoð fyrir annarri skráningu en þeirri sem framkvæmd er af einstaklingnum sjálfum. Ákvæði 2. málsgreinar 8. greinar laga um skráð trúfélög, sem kveða á um að barn skuli frá fæðingu tilheyra trúfélagi móður, gefur ekki lagaheimild til að skrá barnið með sjálfkrafa hætti í þjóðskrá enda gengur slík skráning gegn foreldrarétti (28.gr.4.gr. Barnalaga nr. 76/2003), ákvæðum persónuverndarlaga, jafnréttislaga (nr. 10/2008) og mannréttindasáttmála.

Af öllu ofansögðu er erfitt að álykta öðruvísi en svo að hin ýmsu lög um trúfélög brjóti gegn félagafrelsi og persónuvernd. Jafnframt verður ekki annað séð en að starfshættir þjóðskrár séu nánast með öllu leyti án lagaheimildar hvað varðar skráningu manna í trúfélög. Samkvæmt íslenskum lögum geta eingöngu aðilar máls kvartað yfir ranglátum lögum og reglum. Hér er af nógu að taka fyrir trúaða jafnt sem trúlausa.