Ha Siggi?

Þjóðkirkjupresturinn Sigurður Ægisson er með vikulegan pistil á sunnudögum í Morgunblaðinu. Síðasta sunnudag hét pistillin Ha? og fjallaði um efasemdir varðandi tilvist Jesú. Þá er átt við tilvist Jesú á jörðinni fyrir tvöþúsund árum, en ekki meinta tilvist hans á himnum í nútímanum. Þó svo að það sé ánægjuefni að prestar þjóðkirkjunnar velti sagnfræðilegum grunni ýmissa atriða guðspjallanna um Jesú og jafnvel sjálfri tilvist hans, þá vona ég samt að málflutningur kirkjunnar eigi ekki eftir að vera í líkingu við pistil Sigurðar.

Í byrjun pistilsins segist Sigurður hafa verið búinn að flytja erindi um hið fræga, falsaða Tórínó-líkklæði þegar hann fær fyrirspurn frá einhverjum áhreyrendanum um hvort Jesús hafi kannski bara ekki verið til. Sigurður segir að það hefði ekki komið honum á óvart að fá þessa spurningu frá fermingarbarni við upphaf fermingarfræðslu, en að heyra þessa spurningu koma “af vörum einstaklings á miðjum aldri, í byrjun 21. aldar, og það á Íslandi” hafi verið “hreint út sagt ógnvænlegt”. Eftir að hafa líkt efasemdum um tilvist Jesú við trú á flata jörð segir Sigurður að hann hafi leitað á netinu og komist að því að margt fólk efist enn um tilvist Jesú og að:

Langoftast eru vantrúaröflin þar á bak við, hafandi það eitt að takmarki að meiða og skemma.

Nú veit ég ekki hvaða vantrúaröfl Sigurður er að tala um, en ef hann hefur leitað á íslenskum síðum, þá er mjög líklegt að hann sé meðal annars að tala um Vantrú.is. En eitt skil ég alls ekki, hvers vegna hann segir að “vantrúaröflin” hafi það “eitt að takmarki að meiða og skemma”. Hvers vegna gerir Sigurður okkur trúlausum upp illt innræti þegar hann les efasemdir sumra okkar um tilvist Jesú?

Raunin er sú að þau “vantrúaröfl” sem berjast gegn trú og trúarbrögðum telja að samfélagið væri betur statt án þeirra og þess vegna er takmarkið einmitt ekki það að “meiða og skemma”, heldur að bæta. Ég vona innilega að prestar Þjóðkirkjunnar hætti að draga upp þessa skrípamynd af trúleysingjum.

Loksins snýr Sigurður sér að sjálfu málefninu og byrjar á því að segja að það sé ekki sama um hvern sé verið að fjalla. Hann bendir á að vitneskju um Sókrates sé aðallega að finna í “skrifum annars frægs heimspekings, lærisveinsins Platons.” En samt sé “enginn í vafa um, að þar sé réttilega greint frá.” Sá galli er á gjöf Njarðar að það er efast um tilvist Sókratesar. Staðreyndin er sú að í Heimspeki fornaldar í Háskóla Íslands er ekki fullyrt að Sókrates hafi raunverulega verið til, þvert á móti er talað um að vafi sé um það. Þannig að það eru einhverjar efasemdir uppi um tilvist Sókratesar, þó svo að það sé almennt talið líklegra að hann hafi í raun og veru verið til.

Síðan spyr hann hvers vegna ekki sé einnig gert ráð fyrir tilvist Jesú þar sem “lærisveinar hans [koma] beint eða óbeint að samningu margra bóka Nýja testamentisins, þar sem um hann er fjallað.” og segir hann að fræðimenn telji að aðalheimild Markúsarguðspjalls sé Símon Pétur, en hann segir réttilega að aðalheimildin um Jesú séu guðspjöllin, þar sem Páll virðist ekki minnast neitt á hinn jarðlega Jesú í bréfunum sínum.

Raunin er sú að trú sumra manna á því að lærisveinar Jesú komi óbeint eða beint að samningu bóka í Nýja testamentinu byggist á hefð kirkjunnar, en ekki neinum almennilegum rökum. Þar sem Sigurður nefnir einungis Markúsarguðspjall þá skulum við kíkja á hvaðan hugmyndin um að Símon Pétur hafi verið aðalheimild Markúsarguðspjalls.

Biskupinn Evsebíus (~275-339 e.o.t.) segist í kirkjusögu sinni ^[1] vitna í Papías (uppi á fyrri helmingi annarrar aldar), biskup í Hierapolis í litlu-Asíu, sem segist vitna í einhvern “Jóhannes öldung” sem sagði að Markús, túlkur Péturs, hafi skrifað guðspjallið.

Þannig að tengingin á milli Símonar Péturs og Markúsarguðspjalls er sú að Markús hafi verið höfundur Markúsarguðspjalls. En hvað segja fræðimenn um það?

Þetta segir virti nýjatestamentisfræðingurinn E.P. Sanders í bók sinni Studying the Synoptic Gospels:

Tengingin á milli nafnsins Markús og annars guðspjallsins hvílir þar af leiðandi á Papíasi og þeirri skoðun að þegar hann vísar til guðspjalls skrifuðu af Markúsi þá eigi hann við Markúsarguðspjall eins og við eigum. Ef svo er, eins og virðist líklegt, þá má enn efast um það hvort upplýsingar eða ágiskun Papíasar hafi verið rétt. Það er ekki hægt að sanna það ótvírætt á aðra hvora vegu. Lykilatriðið sem ber að hafa í huga er að hefðin varðandi Markús kemur ekki fram fyrr en um það bil 140 sem. Þegar öll atriði málsins eru höfð í huga verður það að gera okkur vantrúuð á að Papías hafi haft gamla og áreiðanlega hefð. ^[2]

Raunin er sú að margt í Markúsarguðspjalli bendir til þess að aðalheimildin hafi ekki verið innfæddur Palestínubúi eins og Símon Pétur. Í Markúsarguðspjalli eru nefnilega villur í sambandi við landafræði og siði Palestínu sem innfæddur aðili hefði varla getað gert. Sem dæmi má nefna að í fimmta kafla segir frá því að andsetin svínahjörð við bæinn Gerasena hafi hlupið “fram hamrinum í vatnið [Galíleuvatn] og drukknað þar. Það eru um það bil fimmtíu kílómetrar á milli Galíleuvatns og Gerasena.

Ljóst er að eina dæmið sem Sigurður kemur með um bein eða óbein tengsl lærisveins Jesú við bók í Nýja testamentinu bendir alls ekki til þess að lærisveinn hafi komið þar nálægt.

Næst viðurkennir Sigurður að það sé nokkurt ósamræmi á milli guðspjallanna. Síðan spyr hann hvort ekki hefði verið eðlilegra, ef um “plott” væri að ræða, “að postularnir og aðrir fylgismenn hefðu sammælst um þessa hluti algjörlega, til að koma í veg fyrir að slíkt gerðist?” Jú, það hefði eflaust verið eðlilegra, en því miður fyrir þessi rök, þá er það strámaður í nánast öllum tilvikum að ætla að efasemdamaðurinn geri ráð fyrir að um “plott” sé að ræða. Eða trúir nokkur maður því að það sé alltaf um “plott” að ræða þegar þjóðsagnapersónur verða til? Var eitthvað gríðarlegt samsæri í gangi þegar Vilhjálmur Tell, Artúr konungur og Herkúles urðu að sögulegum persónum?

Sigurður reynir síðan að útskýra ósamræmið í guðspjöllunum:

Í alvöru talað, er við öðru að búast, að allt sé ekki nákvæmlega eins í frásögnunum, ef þær hafa lifað í munnlegri geymd um hríð, áður en þær voru fyrst skráðar á blað?

Nú virðist Sigurður ekki geta ákveðið hver afstaða hans er, fyrr í greininni sagði hann að “lærisveinar [Jesú koma] beint eða óbeint að samningu margra bóka Nýja testamentisins” og að guðspjöllin “virðast öll ættuð úr innsta hring fylgismanna Krists.” Ef höfundar guðspjallanna voru annað hvort lærisveinar eða lærisveinar þeirra þá er ekki hægt að tala um munnlega geymd að neinu marki.

Loks fjallar Sigurður um tilvitnanir í Jesús hjá “utankirkjumönnum” annarar aldar. Fyrst vitnar hann í gyðinginn og sagnaritarann Flavíus Jósefus (u.þ.b. 37–95 e.Kr.) og kaflann sem er kallaður Testimonium Flavianum. En Sigurður minnist ekki á að þessi kafli ber augljós kristin merki og hugsanlegt er að Jósefus hafi bara alls ekki skrifað hann^[3].

Næst vitnar hann í rómversku sagnaritarana Takítus og Svetoníus, en Encyclopedia Britannica, sem Sigurður vitnar í og segir að sé afskaplega virt, segir þetta um þá:

Hins vegar byggist þessi þekking á Jesú á vitneskju á frumkristni og veitir ekki sjálfstæða vísbendingu um Jesú.

Raunin er samt sú að í tilviki Svetoníusar er óvíst að hann sé að tala um Jesú, hann skrifar um árið 120 í bók sinni Líf Keisaranna:

Fyrst Gyðingarnir voru sífellt með ófrið vegna hvatningar Krestusar þá rak [Kládíus keisari] þá frá Róm. [Kládíus 5.25.4]

Það vill svo til að Krestus var ekki einungis vitlaus stafsetning á Kristus, heldur einnig grískt nafn. Þar sem þessi Krestus virðist vera í Róm að hvetja til ófriðar, þá má vel vera að þarna sé Svetóníus bara að tala um einhvern óróasegg sem hét Krestus.

Loks bendir Sigurður á Talmúðinn, rit sem er í fyrsta lagi frá lok 2. aldar, meira en 150 árum eftir meintan dauða Jesú og inniheldur líklega bara gagnáróður frá gyðingum gegn áróðri kristinna manna. Sigurður segir síðan að þarna sé “bara fátt eitt talið upp, rúmsins vegna.”, en þegar hann er farinn að vitna í heimildir meira en einni og hálfri öld eftir dauða Jesú, þá held ég að það sé nú ekki mikið merkilegt eftir.

[1] Historia Ecclesiastica 3.39
[2] E. P. Sanders og Margaret Davies. 1989. Studying the Synoptic Gospels. SCM Press, London
[3] Hægt er að lesa rök með og á móti því hérna